گروه ایرنا زندگی - جاده ابریشم شامل شبکه جغرافیایی وسیعی می‌شد که رشته‌کوه‌ها، بیابان‌ها، شهرها و دریاها را فرا می‌گرفت. این اصطلاح در هاله‌ای از افسانه و واقعیت قرار دارد؛ اما نام آن همچنان توجه گردشگران را جلب می‌کند. از اروپا تا آسیا، مکان‌های خارق‌العاده بی‌شماری در امتداد این شبکه راه‌ها وجود دارند که توجه هر رهگذری را جلب می‌کنند.
در این مقاله، ۱۰ مورد از جاهای دیدنی جاده ابریشم انتخاب شده‌اند که البته، مشتی نمونه خروار هستند. بعضی از این مکان‌ها امروزه در سرزمین‌های جنگ‌زده قرار گرفته‌اند و بازدید از آن‌ها آسان نیست؛ به همین دلیل، آن‌ها جزو مقاصد گردشگری مسافران قرار ندارند؛ با این حال و با توجه به اهمیت تاریخی آن‌ها، نام بردن از ایشان حائز اهمیت بود.
شهر قدیم دمشق، سوریه
دمشق یکی از قدیمی‌ترین شهرهای جهان به شمار می‌رود که انسان‌ها به‌طور پیوسته در آن سکونت داشته‌اند. این شهر قدیمی طی سده‌های متمادی، مهاجمان زیادی از جمله یونانیان، عباسیان و ترکان سلجوقی و البته گردشگران کنجکاو متعددی را به خود دیده است. شمشیرها و قیطان‌های تزیینی، جزو صنایع دستی مشهور این شهر به حساب می‌آمد. ابریشم دمشقی در اصل، ساخته چین بود؛ اما چون این ابریشم در دمشق دادوستد می‌شد، این نام را به خود گرفت.
«شهر قدیم دمشق» (old city of Damascus) همان بخش تاریخی شهر دمشق سوریه است. در شهر قدیم، محوطه‌های باستان‌شناسی متعدد، از جمله چند کلیسا و مسجد تاریخی وجود دارد. «مسجد اموی» (Umayyad mosque) یا «مسجد جامع دمشق» (Great Mosque of Damascus) یکی از چشمگیرترین مناظر شهر قدیم دمشق محسوب می‌شود.
قدمت مسجد جامع دمشق به دوره امویان در قرون نخستین اسلامی می‌رسد؛ یعنی زمانی که امویان در سال ۶۶۱ میلادی، دمشق را به‌عنوان پایتخت خود برگزیدند. پس از آغاز جنگ داخلی سوریه، شهر قدیم دمشق در سال ۲۰۱۳، به فهرست میراث جهانی در معرض خطر یونسکو اضافه شد.
سرای اسحاق پاشا، ترکیه
«سرای اسحاق پاشا» (Ishak Pasha Palace) بر تخته‌سنگ بزرگ و مجزایی، در نزدیکی شهر «دغوبایزید» (Dogubayazit) در شرق ترکیه قرار دارد. اسحاق پاشا، کاخ و مجموعه اداری بود که امروزه به سازه‌ای نیمه‌ویران تبدیل شده است. این سرای درخشان و چشمگیر، دارای گنبد و مناره آجری است و ترکیبی از عناصر عثمانی، ایرانی و سلجوقی را در خود دارد.
خاندان اسحاق پاشا حاکم منطقه دغوبایزید بودند و سفارش ساخت سرا را دادند. کار ساخت سرای اسحاق پاشا در سال ۱۶۸۵ میلادی شروع و در سال ۱۷۸۴، یعنی پس از عصر جاده ابریشم تکمیل شد. جایگاه رفیع آن مشرف به مناطق پیرامونی و در محل تقاطع شبکه راه‌های قدیم ابریشم در مسیر گرجستان و ایران و راه کاروان‌رو از تبریز به بنادر دریای سیاه بوده است.
جاده منتهی به سرای اسحاق پاشا همچنین از قلعه باستانی بایزید در جوار کوه آرارات می‌گذرد؛ جایی که بازرگانان جاده ابریشم در آنجا توقف و اجناس خود را انبار می‌کردند.
کاروانسرای سلیم، ارمنستان
«کاروانسرای سلیم» (Selim Caravanserai) ارمنستان گاه با نام خاندان سازنده آن، یعنی «کاروانسرای اربلیان» (Orbelian’s Caravanserai) شناخته می‌شود. سلیم، مهمانسرا یا مسافرخانه‌ای برای بازرگانان بود که کار ساخت آن در سال ۱۳۳۲ میلادی تکمیل شد. این کاروانسرا در مسیر دوردست گذر سلیم در جنوب ارمنستان، در استان «وایوتس‌جور» (Vayots Dzor) قرار دارد.
اربلیان، کاروانسرایی طویل، کم‌ارتفاع و کم‌نور با تنها یک در ورودی است. تک در ورودی، مانع خوبی برای جلوگیری از ورود سارقان و سرمای جانسوز زمستان بود. درگاه کاروانسرا با نقش گاو نر و شیر تزیین شده است. به‌محض ورود به کاروانسرا، به‌راحتی می‌توان تصور کرد که چگونه بازرگانان در زیر یک طاق و حیواناتشان در زیر طاقی دیگر جمع می‌شدند.
کاروانسرای سلیم در گذرگاه تجاری بین‌المللی قدیمی و نزدیک مرز ایران قرار دارد. مسافران امروزی نیز دارای دسترسی خوبی به این کاروانسرا هستند؛ زیرا کاروانسرا در یکی از مسیرهای پیاده‌روی قفقاز قرار دارد. رانندگی تا کاروانسرای سلیم نیز امکان‌پذیر است. کاروانسرای اربلیان سالم‌ترین کاروانسرای ارمنستان محسوب می‌شود.
اوپلیستسیخه، گرجستان
شهر سنگی «اوپلیستسیخه» (Uplistsikhe) در شرق گرجستان کنونی، زمانی در کنار شبکه راه‌های ابریشم قرار داشت. این شهر در دل سنگ‌ها کنده‌کاری شده است و زمانی شهر تجاری شکوفایی بود. شهر لانه‌زنبوری اوپلیستسیخه یکی از قدیمی‌ترین سکونت‌گاه‌های قفقاز محسوب می‌شود که در حدود ۱۰ کیلومتری شرق شهر گرجی «گوری» (Gori)، زادگاه استالین، قرار دارد.
اوپلیستسیخه در قرن ششم قبل از میلاد، بر کرانه صخره‌ای رود «کورا» (Kura)، به‌تدریج در دل سنگ‌های سخت کنده و به شهری بزرگ و مرکزی مذهبی تبدیل شد. سازه‌های مختلفی از عصر آهن تا قرون‌وسطا در آن قابل‌مشاهده است.
امروزه، بقایای شهر داخلی اوپلیستسیخه باقی مانده است که زمانی در آن، حدود ۲۰,۰۰۰ نفر زندگی می‌کردند و بازار، معبد، کاخ، نانوایی و مجرای فاضلاب داشتند. با توجه به بقایای بنیان‌های شهر، به‌راحتی می‌توان زندگی روزانه شهروندان آن را تصور کرد. دیگر بخش‌های شهر اوپلیستسیخه باستانی را مغولان در قرن سیزدهم میلادی با خاک یکسان کردند.
تبریز، ایران
مجموعه بازار قدیمی تبریز از شبکه‌ای از بازارهای به‌هم‌پیوسته در مساحتی بیش از ۱۰۰ هکتار تشکیل می‌شود که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شده است. این بازار سرپوشیده زیر گنبدها و طاق‌های آجری قرار دارد و در آن، اجناسی نظیر چرم، نقره، مس، ادویه و فرش فروخته می‌شود.
قدمت بازار تبریز به قرن دهم میلادی می‌رسد. این بازار، به‌خاطر موقعیت استراتژیک و معافیت مالیاتی، یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری، گردهم‌آیی و آموزش در جاده ابریشم بود. بازار تبریز امروزه نمونه زنده‌ای از فرهنگ جاده ابریشم محسوب می‌شود که در آن، صنعتگران، هنرمندان، توتونچی‌ها، خیاط‌ها، خطاط‌ها و صحاف‌ها از فرهنگ‌های مختلف در راسته‌های آن به فعالیت مشغول هستند.
مرو، ترکمنستان
شهر قدیم مرو، در منطقه «ماری» (Mary) ترکمنستان، از عصر مفرغ یعنی از هزاره سوم قبل از میلاد تا قرن هجدهم میلادی سکونتگاه انسان بوده است. مرو در زمان هخامنشیان، مرکز ایالت «مرگیانه» (Margiana) بود و از آن زمان میان قدرت‌های مختلف دست‌به‌دست شد. در این شهر، استحکامات بسیار، مساجد و مقبره‌هایی وجود داشت که امروزه کمتر اثری از آن‌ها به چشم می‌خورد.
به گمان برخی از مورخان، شهر مرو در قرن دهم میلادی، سومین شهر بزرگ جهان بود؛ اما این تمام ماجرا نیست. این شهر زمانی یکی از مهم‌ترین شهرهای جهان اسلام بود که بازرگانان، دانشمندان و سیاحان را از نقاط دوردست به خود جذب می‌کرد.
امروزه، شهر مرو یکی از قدیمی‌ترین شهرهای مسیر جاده ابریشم در آسیای مرکزی محسوب می‌شود. آرامگاه سلطان سنجر متعلق به قرن دوازدهم میلادی که اخیرا بازسازی شده، یکی از جاهای دیدنی جاده ابریشم و نمونه نادری از معماری یادبودی سلجوقی است. بازدید از موزه منطقه‌ای ماری با آثاری نظیر ظروف مفرغی سلجوقی و سفال‌های مغولی، نیز توصیه می‌شود.
ترمذ، ازبکستان
شهر «ترمذ» (Termez) جنوبی‌ترین شهر ازبکستان است که در کران رود آمودریای باستانی قرار دارد. این شهر زمانی که زیر سلطه امپراتوری باستانی کوشانی بود (قرن یکم میلادی)، به مرکز تجاری مهمی تبدیل شد. امپراتوری کوشانی از شمال هند تا افغانستان و بخش‌هایی از آسیای مرکزی گسترده بود. این امپراتوری، تجارت را ارتقا داد و نه فقط به تبادل کالا، بلکه به سبک جاده ابریشم، عامل تبادل صنایع دستی، ایده‌ها و نوزایی دینی شد.
امروزه، ترمذ میزبان گردشگران علاقه‌مند به جاده ابریشم است که برای بازدید از محوطه‌های باستانی بودایی به آن منطقه می‌آیند. صومعه‌سرای بودایی «فیاض‌تپه» (Fayoz Tepe) در ۱۵کیلومتری غرب ترمذ، پربازدیدترین جاذبه این شهر است. این صومعه‌سرا، گنبدی به رنگ شن و شکل و اندازه‌ای شبیه به کلبه اسکیموها دارد و از این لحاظ، صحنه‌هایی از فیلم جنگ ستارگان را به یاد می‌آورد.
مجموعه بودایی فیاض‌تپه در قرن یکم میلادی بنا شد و در قرون سوم و چهارم میلادی، به اوج فعالیت خود رسید. در پیرامون سکوی فیاض‌تپه، بقایای سالن‌های مراقبه، آشپزخانه، سالن استراحت و کانال‌های آب باستانی به چشم می‌خورد. شهر ترمذ، موزه خوبی حاوی آثار باستانی منطقه دارد.
تاکسیلا، پاکستان
شهر باستانی «تاکسیلا» (Taxila) در منطقه پنجاب پاکستان، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده و دارای معماری شگفت‌انگیزی است. از شهر اسلام‌آباد، به‌راحتی می‌توان با خودرو مسافت ۲۵ کیلومتری در جهت شمال غرب را پیمود و به این محوطه باستانی رسید. این شهر سنگ‌تراشان در محل تقاطع جاده‌های ابریشم قرار داشت و یکی از مراکز قدیمی «گنداره» (Gandhara؛ یکی از ساتراپی‌های هخامنشی) بود؛ قلمرویی که میان دو رود «اکسوس» (Oxus) و سند قرار داشت.
در محوطه عظیم تاکسیلا، غاری متعلق به عصر میان‌سنگی وجود دارد؛ اما مهم‌تر از آن، آثار بودایی و بقایای صومعه‌هایی هستند که در سراسر دره تاکسیلا پخش شده‌اند و شاهدی بر این واقعیت هستند که تاکسیلا زمانی مرکزی مذهبی و مقصد زائران و راهبانی بود که از چین و آسیای مرکزی به آن منطقه می‌آمدند. موزه شهر تاکسیلا در نزدیکی محوطه تاریخی شهر قرار دارد و حداقل ۲,۰۰۰ اشیای ارزشمند را در خود جای داده است.
ایسیک‌کول، قرقیزستان
دریاچه «ایسیک‌کول» (Issyk-Kul) در میان کوه‌ها و بوته‌های خولان دریایی و آسایشگاه‌های شوروی سابق قرار دارد و زمانی محل گردهم‌آیی کمیسرها و فضانوردان بود؛ اما امروزه مکانی برای آفتاب گرفتن و شنای قزاق‌ها، روس‌ها و قرقیزها در تابستان است. ایسیک‌کول دریاچه آب شوری است که در شرق کشور قرقیزستان قرار دارد و هشتمین دریاچه عمیق جهان محسوب می‌شود. زمانی، شاخه‌ای از جاده ابریشم از این دریاچه، معروف به نگین قرقیزستان، می‌گذشت و به مرز کاشغر در استان سین‌کیانگ یا اویغورستان چین می‌رسید.
برای مدت بیش از ۲,۰۰۰ سال، «کاشغر» قطب تجارت و تبادل فرهنگ منطقه محسوب می‌شد و پر از چایخانه، مسجد و بازار بود. امروزه، بیشتر بخش‌های کاشغر قدیم و همچنین دیگر شهرهای اویغورستان ویران شده یا به‌طرز غیرقابل جبرانی تغییر یافته‌اند و سرکوب وحشیانه پکن در قبال مردم اویغور ادامه دارد.
دون‌هوانگ، چین
«دون‌هوانگ» (Dunhuang) واحه و محوطه‌ای زیارتی در شمال غرب چین و دربردارنده «غار موگای» (Mogao Caves) است. این واحه، دریاچه‌ای هلالی‌شکل و تپه‌های شنی آوازخوان دارد. دون‌هوانگ یکی از مهم‌ترین مجموعه‌های هنر بودایی جهان محسوب می‌شود. اتاقک‌ها و جایگاه‌های مقدسی در دل صخره رو به رود کنده شده‌اند. نقاشی‌های دیواری دون‌هوانگ داستان جاده ابریشم از قرن چهارم تا چهاردهم میلادی را به‌صورت مصور نشان می‌دهند.
دون‌هوانگ در موقعیتی استراتژیک در میان مسیر هند به مغولستان و جنوب سیبری است. بیش از ۵۰۰ غار در دون‌هوانگ نگهداری می‌شود که در آن‌ها، بی‌شمار نقاشی دیواری و بیش از ۲,۰۰۰ مجسمه رنگی وجود دارد. غار شماره ۳۰۲ از دوره دودمان «سوئی» (Sui؛ ۵۸۱ تا ۶۱۹ میلادی)، به‌طور اختصاصی حاوی نقشی از جاده ابریشم است؛ شتر دوکوهانه بلخی در حال حمل ارابه‌ای است که بازرگانی درونش نشسته است.
