سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - سمیه خاتونی: در آستانه برگزاری هفدهمین دوره جایزه ادبی جلال آل احمد، در این گزارش مختصری به تاریخچه جایزه جلال خواهیم پرداخت و سپس با توجه به پرسش‌های مطرح شده درباره این رویداد، به سراغ حامد محقق، معاون شعر و ادبیات داستانی خانه کتاب و ادبیات ایران، مسعود کوثری، دبیر هفدهمین دوره جایزه جلال و ابراهیم حسن‌بیگی، دبیر علمی دوره سیزدهم رفته و سوالات خود را درباره روند این جایزه ادبی جلال مطرح کرده‌ایم. در انتهای گزارش به اختصار به آسیب‌شناسی این جایزه می‌پردازیم.
درباره جایزه جلال
جایزه ادبی جلال آل احمد یک جایزه ادبی است که به منظور معرفی آثار برگزیده ادبیات داستانی در ایران پایه‌گذاری شده است. این جایزه به نام جلال آل احمد نویسنده مشهور ایرانی نامگذاری شده است و با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۸۷ نخستین دوره خود را در سالروز تولد آل‌احمد آغاز کرد و در تقویم رویداد های فرهنگی قرار است خانه کتاب و ادبیات ایران در آذر ماه هر سال مقارن با تولد جلال آل احمد این رویداد را برگزار کند.
هدف از اهدای جایزه، «ارتقای زبان و ادبیات ملی- دینی» از رهگذر بزرگداشت پدید آورندگان آثار برجسته، بدیع و پیشرو اعلام شده است. جایزه ادبی جلال آل احمد در سال ۱۳۷۸ طبق مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی ایجاد شد. در این جایزه ادبی، تمام کتاب‌های ادبی شامل رمان، داستان بلند، داستان کوتاه، مستندنگاری و نقدادبی که در طول یک سال از سوی ناشران مختلف چاپ و منتشر شده‌اند، بررسی می‌شوند و آثار برگزیده و شایسته تقدیر معرفی می‌شوند.
دسترسی به مجموعه آثار ادبی چاپ شده در طول یک سال و بررسی این آثار، تنها با تکیه بر داشته ها و همت خانه کتاب و ادبیات ایران شدنی است. با همین رویکرد، معاونت شعر داستان خانه کتاب و ادبیات ایران به عنوان مسئول برگزاری این رویداد ادبی انتخاب شده است. این مجموعه با دسترسی دقیقی که به کلیه آثار چاپ شده در موضوعات مختلف دارد، نسخه فیزیکی و دیجیتال، و همچنین اطلاعات دقیق از آمار نشر در این چهار بخش، هر ساله این رویداد را زیر نظر وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی برگزار می‌کند. دبیر جایزه جلال هر سال از سوی وزیر ارشاد اسلامی وقت انتخاب می‌شود و پس از آن دبیر با مشورت اعضای شورای سیاست گذاری و نهادهای مرتبط، هیئت داوران را انتخاب می‌کند. در هر بخش معمولاً سه داور معرفی می‌شوند که در یک بازه زمانی مشخص آثار منتشر شده و ارسال شده به دبیرخانه جایزه را بررسی کنند.
هیئت انتخاب در چند مرحله نتیجه بررسی خود را با دبیر علمی جشنواره و نماینده شورای عالی انقلاب فرهنگی به بحث می‌گذارند و استدلال‌های خود را از انتخاب هر اثر ارائه می‌دهند. در هر مرحله آثاری که توانسته باشند با دفاعیه‌های استدلالی، حداکثر آرا را اخذ کنند به مرحله بعد راه پیدا می‌کنند. بدین ترتیب در هر مرحله تعدادی از آثار حذف و اندکی به مرحله بعد راه پیدا می‌کنند و در انتها در هر بخش نام برگزیدگان و نامزدهای ادبی به صورت رسمی اعلام می‌شود. در نهایت روز اختتامیه، آثار برگزیده و شایسته تقدیر، جایزه ادبی جلال را دریافت خواهند کرد.
دبیران جایزه ادبی جلال
هم اکنون قطار جایزه جلال پس از برگزاری ۱۶ دوره متوالی به ایستگاه هفدهم رسیده است، دبیری علمی این رویداد را پیش از این در دوره‌های متوالی به ترتیب این افراد بر عهده داشته اند؛ دوره اول؛ محمدعلی رمضانی‌فرانی، دوم؛ علی اوجبی، دوره سوم، چهارم، پنجم و ششم؛ مجید حمیدزاده، دوره هفتم و هشتم؛ محمدعلی مهدوی‌راد، دوره نهم؛ منیژه آرمین، دوره دهم؛ شهریار عباسی، دوره یازدهم؛ محمدرضا بایرامی، دوره‌دوازدهم؛ محمدرضا شرفی‌خبوشان، دوره سیزدهم؛ ابراهیم حسن‌بیگی، دوره چهاردهم؛ مریم بصیری، دوره پانزدهم؛ وجیهه سامانی، دوره شانزدهم؛ گلعلی بابایی و در دوره هفدهم نیز مسعود کوثری این مسئولیت را بر عهده دارد. اما آنچه که در جایزه جلال مهم دانسته می‌شود و این رویداد ادبی سعی کرده است در طول این سال‌ها آن را حفظ کند، ثبات رویکرد جشنواره در انتخاب آثار است.
حسن بیگی: ثبات رویکرد رویداد ادبی جلال در همه دوره‌ها
ابراهیم حسن بیگی دبیر علمی دوره سیزدهم جایزه جلال در این باره به خبرنگار ایبنا می‌گوید: ما در انتخابات ریاست جمهوری، با تغییر هر دولت شاهد تغییر رویکرد دولت و هچنین در سیاست‌گذاری‌ها هستیم، اما در جایزه جلال اینگونه نیست، این جایزه‌ای است که چارچوب آن از قبل تعریف شده و دبیر علمی و دبیر اجرایی وظیفه دارند بر اساس آن‌چیزی که برایشان مشخص و تعریف شده است، عمل کنند. وی درباره ثابت ماندن رویکرد جایزه جلال در طول این سال‌ها و اینکه این روند را مثبت و یا یک آسیب قلمداد می‌کند، گفت: شاید از همان اول تعریف و چارچوب درستی از روند کار در دست بوده اما پس از برگزاری ۱۶ دوره، لازم است که با تجارب دوره‌های گذشته و تغییراتی که طی زمان در جامعه ادبی ایران رخ داده، این رویداد با شرایط فعلی بازآفرینی شود. او تاکید کرد: برای این کار لازم است همه دوره‌ها بررسی شود، نقاط قوت حفظ و در برخی جنبه‌های مفغول مانده، چارچوب‌های تازه‌تری برای رویداد تعریف شود.
محقق: جایزه جلال شفاف‌ترین جایزه ادبی ایران است
حامد محقق، معاون شعر و داستان خانه کتاب و ادبیات ایران در پاسخ به این پرسش ایبنا که آیا لازم نیست با توجه به نیاز ادبی جامعه امروز و تغییرات اجتماعی و فرهنگی، در مفاد و مصوبات این رویداد ادبی تغییراتی رخ دهد؟ گفت: اینکه سیاست‌گذاری جایزه جلال با تغییر دولت‌ها از رویکرد و مسیر اصلی خود خارج نشده است یک امتیاز محسوب می‌شود و نکته مثبت رویداد ادبی جلال است. این رویداد کاملاً بر اساس سیاست‌گذاری منطبق بر مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی که به صورت واضح تعریف شده، برگزار می‌شود و یکی از دلایل تداوم آن همین نکته است که آیین‌نامه‌اش کاملاً مشخص و روشن است و هر جستجوگری می‌تواند آیین‌نامه رویداد ادبی جلال را در مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی رویت کند و کاملاً به شیوه، اهداف، فرایند داوری و نحوه برگزیدگان آن مشرف شود. این جایزه جزو شفاف‌ترین جوایز است که رویکرد خود را به صورت مشخص و با صدای بلند اعلام کرده است و درباره اینکه اشاره کردید برخی مفادهای آیین‌نامه با توجه به زمان نیاز به تغییر دارد باید بگویم، در چند دوره پیشین و این دوره گفتگوهایی با دبیران شورای علمی و اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی صورت گرفته است و تغییرات مختصری که لازم بود لحاظ شده است. مثلاً نامگذاری یکی از بخش‌های جایزه که «مستندنگاری و تاریخ‌نگاری» بود تبدیل شده است به «مستندنگاری» و تاریخ‌نگاری از آن حذف شده است.
وی درباره اینکه آیا تغییرات کلی‌تر در جایزه جلال نیاز به تصویب و تائید شورای عالی انقلاب فرهنگی دارند، گفت: برای تغییر مصوبه باید خود شورا این تصمیم را بگیرد، به این صورت که پس از دو سال کار پژوهشی، سندی قابل دفاع به شورا ارائه شود. سپس سند در نوبت بررسی قرار می‌گیرد و پس از بررسی در صورت تائید اولیه در جلسه عمومی مطرح و چنانچه مورد قبول قرار بگیرد، مصوبه اصلاح و ابلاغ می‌شود.
معاون شعر و داستان خانه کتاب و ادبیات ایران در ادامه تصریح کرد: اما نکته مهم این است که شاید با توجه به این پروسه زمان‌بر، ما عادت کرده‌ایم که به جای تغییر و صرف زمان برای این اتفاق، همت خود را بگذاریم بر اینکه این رویداد را طبق همان مصوبات به بهترین شکل برگزار کنیم، تا اینکه بخواهیم مصوبات جدیدی به آن اضافه و یا از آن حذف کنیم، هرچند که به نظرم لازم است چند مصوبه در این آیین نامه اصلاح شود. اما به طور کلی مصوبات این آیین‌نامه، به لحاظ شفافیت یک امتیاز محسوب می‌شود که به این جایزه کمک کرده است.
دقت را فدای زمان نمی‌کنیم
محقق درباره مبلغ جایزه و تاریخ برگزاری آنکه همواره با پرسش‌هایی روبه‌رو بوده است گفت: «جایزه جلال همچنان جزو گران‌ترین جایزه‌های کشور در حوزه کتاب محسوب می‌شود. مصوبه‌ای که از آغاز بنیان نهاده شد با توجه به شرایط تورمی کشور شدنی نبود. اما همچنان با توجه به اهمیت آن از گران‌ترین جایزه‌های ادبی است. در آیین‌نامه، بخشی از وظایف بر عهده هیئت امنای جایزه گذاشته شده است. به طور مثال تغییر مبلغ جایزه هم در همین هیئت امنا مطرح و تغییر داده شد.
معاون شعر و داستان خانه کتاب و ادبیات ایران، خانه کتاب و ادبیات ایران در پاسخ به این سوال که چرا رویداد ادبی جایزه جلال تاریخ مشخصی در برگزاری، اعلام نامزدها و اختتامیه ندارد، اضافه کرد: در آیین‌نامه جایزه، زمان اختتامیه به طور کامل و واضح ذکر شده است و همزمان است با تولد جلال‌آل‌احمد است. اما در طول این دوره‌ها گاهی مراحل اجرایی به جهت کثرت آثار، آنقدر پیچیده و طولانی می‌شود که به این زمان‌بندی نمی‌رسیم.
وی با اشاره به اینکه اصل مهم این رویداد، متکی بر خواندن تمام کتاب‌های ادبی در طول سال است، گفت: همکاران من در سال‌های مختلف سعی کرده‌اند که دقت را فدای زمان نکنند و با حوصله و دقت زیاد آثار را مورد بررسی قرار دهند. در سال‌های گذشته به زمانی که در آیین نامه مشخص شده بود نزدیک‌تر بودیم اما طبیعتاً امسال به دلیل تغییرات دولت، و تغییراتی که متعاقباً در وزارت ارشاد داشتیم این زمان یک مقدار طولانی‌تر شد.
همچنین به گزارش خبرنگار ایبنا، در دوره هفدهم جایزه جلال در بخش داستان بلند و رمان ۱۲۶۵ اثر، در مجموعه داستان کوتاه ۳۹۶ اثر، در بخش مستند نگاری ۷۴۹ اثر، در بخش نقد ادبی ۱۱۶ اثر و مجموعاً ۲ هزار و ۵۲۶ اثر به دست هیئت انتخاب رسیده است.
کوثری: آثار جلال تماماً معیار ادبیات معاصر ایران نیست
اسم جایزه جلال به طور ناخودآگاه برای مخاطب این حس را ایجاد می‌کند که شاید پل ارتباطی میان سیاستگذاری‌های این رویداد و منش قلم جلال وجود دارد. مسعودکوثری در باره گذاشتن نام جلال بر روی این رویداد ادبی گفت: در واقع این جایزه به افتخار و پاسداشت نام جلال‌آل‌احمد است. طبیعتاً آثار ادبی امروز با آثار دوره‌ای که جلال می‌زیست، تفاوت‌های زیادی دارد. آثار برگزیده جایزه جلال تماماً معیار ادبیات معاصر ایران نیست. اما الگویی است از تعهدی که جلال نسبت به مردم ایران داشت و در آن سنگ تمام گذاشت.
وی در ادامه عنوان کرد: با توجه به تغییرات فرهنگی، اجتماعی و… فکر می‌کنم به لحاظ مضمونی، شکل و محتوا ضرورتی ندارد که آثار امروز شبیه به آثار جلال باشد. ما در همین دوره ۱۲۵۰ رمان دریافت کرده‌ایم یعنی حتی سطح تولید ادبی امروز بسیار متفاوت است با روزگاری که جلال‌و نویسندگان آن دوره داشتند. البته این به این معنی نیست که همه آثار عالی هستند. اما نمایانگر این نکته است که شرایط هم به لحاظ سبک‌های ادبی و هم به لحاظ کمیت تغییر کرده است. جلال یک راهنما و نشانه است برای جهت‌یابی تعهدی که نویسنده نسبت به مردم و جامعه دارد.
وی ادامه داد: این رویکرد قطعاً در جایزه جلال ملاک است و خودش را در فرم و محتوای آثاری که به مراحل نهایی می‌رسند نشان می‌دهد قطعاً این رویکرد ستون اصلی جایزه جلال است که به عنوان یک امر بین ذهنی میان کلیه داوران وجود دارد و به آن توجه ویژه دارد. جایزه جلال باید زمینه‌ای را فراهم کند که کشور به صورت گسترده‌تر در حوزه ادبیات رو به سوی حوزه‌های بین المللی داشته باشد و در زمینه رمان، داستان کوتاه و نقد ادبی، بتواند سهم خودش را از اعتبار بین المللی دریافت کند.
چالش‌های پیش روی جایزه جلال
برگزیدگان این جایزه در انتهای این رویداد عموماً برای مخاطب عام شناخته نمی‌شوند و رسانه‌هایی که به جایزه جلال می‌پردازند به معرفی و بررسی مختصر آثار در روزهای برگزاری این رویداد ادبی اکتفا می‌کنند؛ در حالی که می‌شود با ابتکاراتی نظیر اختصاص دادن ویترینی به برگزیدگان این جایزه در کتابفروشی‌ها، زمینه آشنایی بیشتر مردم با آثار برگزیده این رویداد ادبی و پدیدآورندگان آن‌ها را فراهم کرد. البته نه تنها برگزیدگان جایزه جلال، بلکه برگزیدگان سایر جایزه‌های ادبی نیز عموماً برای مخاطب عام شناخته شده نیستند اما جایزه جلال می‌تواند آغازگر یک تغییر باشد.
تنها راه ارتباطی موثری که میان مخاطب عام و حوزه ادبیات و رمان در طول این سال‌ها قابل لمس بوده، آثاری بوده است که با اقتباس ادبی به حوزه فیلم و سریال راه پیدا کرده‌اند و البته این در صورتی است که اثر تصویری در جلب نظر مخاطب موفق عمل کرده باشد. مانند سریال «یاغی» اثر محمدکارت که اقتباسی بود از رمان «سالتو» نوشته‌ای از مهدی افروزمنش و یا اثر سینمایی «شهاب‌های روشن» به کارگردانی فرزاد موتمن که برگرفته از کتابی به همین نام و نوشته‌ای از داستایوفسکی است.
یکی از عمده بحث‌های چالشی اقتباس ادبی این است که کارگردانانی که اخیراً در حوزه اقتباس ادبی وارد شده‌اند خود را مولف دوم اثر می‌دانند و با بهره‌گیری از اقتباس نوع سوم یعنی اقتباس آزاد هیچگونه پایبندی و وفاداری به اثر اول ندارند هرچند که این مسئله از نظر آکادمیک، قابل امکان است. اما به مرور زمان این شکاف سبب شده است که رمان‌نویسان از یک طرف و از طرف دیگر کارگردانان خود را از ورود به این چالش بر حذر دارند. اینکه مولف اول، از رویکرد اقتباسی کارگردان و اثر نهایی راضی نیست به کرات دیده شده و هرچند که به لحاظ قانونی حق امتیاز اثر نیز خریداری شده باشد اما این نارضایتی که عمدتاً از سوی نویسنده است، سبب شده کارگردان به دلیل خاطره تلخی که از اقتباس داشته، سعی کند در تجربه‌های بعدی خود را وارد این چالش نکند.
اینکه جایزه جلال بتواند در ادامه رویکرد خود، برگزیدگان خود را رها نکند و شرایطی فراهم آورد که این پل ارتباطی میان کتاب، سینما و رسانه‌های تصویری ایجاد شود به هر چه بهتر معرفی شدن آثار کمکی شایان خواهد کرد.
به نظر می آید با این تفاسیر، بهتر است که جایزه ادبی جلال با توجه به زمانه حاضر و فاصله عمیقی که در تاسیس این جایزه یعنی ۱۷ سال پیش داشته است، به موارد آسیب‌شناسانه که آفت رمان و داستان امروز شده است، توجه کند.
مسئله دیگر این است که مخاطب امروز مخاطب تصویر و صداست بیشتر به دنبال رسانه‌های ویدئویی، پادکست‌های صوتی و… است. با این وضع باید به این نکته توجه کرد که چه آثاری می‌توانند از این گذرگاه سخت عبور کنند و با توجه به مزاج مخاطب امروز چه سبک ادبی می‌تواند، نیاز به خواندن رمان و داستان را در مخاطب احیا کند و یا بصورت چند رسانه ای قابلیت نشر داشته باشد.
به زعم نگارنده چنانچه جایزه ادبی جلال بتواند با کمک رسانه‌ها این رویداد را به لحاظ جریانمندی و نامزدهای احتمالی پویا جلوه دهد، استدلال‌های داوری را از انتخاب و یا حذف یک اثر در رسانه توضیح و تبیین کند. می‌تواند اعتماد مردم را جلب کند اینگونه شاید بتوان گامی فراتر نهاد و دیگر استنباط نشود که تمامی رویدادهای این رویداد پشت درهای بسته صورت می‌گیرد. همچنین دبیرخانه جایزه می‌تواند مردم را بیش از پیش از مراحل نهایی انتخاب مطلع کند و یا مانند جشنواره فجر گزینه آراء و نظر مخاطبان را نیز در این رویداد شرکت دهد.
∎