به گزارش خبرگزاری ایمنا، در دنیای پرتنش امروز، سلامت روان دیگر فقط به روان‌درمانی و داروهای شیمیایی محدود نمی‌شود، بسیاری از افراد به‌دنبال راه‌هایی طبیعی‌تر، ریشه‌ای‌تر و شخصی‌سازی‌شده برای تنظیم خلق‌وخو هستند و طب سنتی ایرانی، با سابقه‌ای هزار ساله، یکی از منابع غنی برای بازنگری در مفهوم خلق‌وخو و عوامل مؤثر بر آن است و نه‌تنها جسم، بلکه روان و محیط را در یک منظومه واحد می‌بیند.
در این منظومه، مزاج فردی نقش محوری دارد و مزاج‌ها نه تنها ویژگی‌های فیزیولوژیک، بلکه حالات روانی، رفتارهای اجتماعی و حتی سبک تصمیم‌گیری را شکل می‌دهند؛ فرد صفراوی ممکن است پرانرژی و تندخو باشد، در حالی که فرد بلغمی آرام و کند و این تقسیم‌بندی‌ها، اگرچه ساده به‌نظر می‌رسند، اما در عمل می‌توانند راهنمایی دقیق برای تنظیم تغذیه، خواب، حرکت و حتی روابط اجتماعی باشند.
تغذیه در طب سنتی، ابزاری برای تنظیم مزاج و خلق‌وخو است، نه تنها تأمین کالری و غذاهای گرم و خشک می‌توانند در افراد مستعد، تحریک‌پذیری ایجاد کنند، در حالی که غذاهای سرد و تر ممکن است باعث بی‌حالی یا افسردگی شوند و این نگاه، افراد را به سمت طراحی رژیم‌های شخصی‌سازی‌شده سوق می‌دهد که نه تنها جسم، بلکه روان را تغذیه می‌کنند.
استرس نیز در طب سنتی نه فقط یک واکنش روانی، بلکه اختلالی در تعادل اخلاط تلقی می‌شود و راهکارهای پیشنهادی برای کاهش آن، شامل گیاهان آرام‌بخش، اصلاح خواب و پرهیز از محرک‌های مزاجی است که این رویکرد، برخلاف درمان‌های مدرن که اغلب دارومحور است، بر بازگرداندن تعادل طبیعی بدن و روان تأکید دارد.
از سوی دیگر، آلودگی هوا به عنوان یکی از عوامل محیطی، می‌تواند مزاج‌ها را دچار اختلال کند، طب سنتی هوای آلوده را فاسد می‌نامد و آن را عامل غلبه سودا یا بلغم می‌داند که با افسردگی، اضطراب یا بی‌حوصلگی همراه است و این نگاه، ما را به سمت طراحی سبک زندگی متناسب با شرایط محیطی سوق می‌دهد.
به طور کلی، طب سنتی می‌تواند الگویی نوین برای تنظیم خلق‌وخو در زندگی مدرن ارائه دهد که فردمحور، کل‌نگر و قابل تطبیق با علوم روز است و در همین راستا، پیرامون نقش مزاج‌های چهارگانه در شکل‌گیری خلق‌وخو و رفتار فردی، تأثیر نوع تغذیه بر تعادل روانی و بروز حالات خلقی، تعریف و درمان استرس از منظر طب سنتی و ارتباط آن با مزاج‌ها، آلودگی هوا به عنوان عامل اختلال مزاجی و تأثیر آن بر سلامت روان و کاربرد آموزه‌های طب سنتی در تنظیم خلق‌وخو در سبک زندگی مدرن، با بهنام یوسفیان، پزشک و متخصص طب سنتی گفت‌وگویی داشتیم که شرح آن را در ادامه می‌خوانید.
ایمنا: چگونه مزاج‌های چهارگانه در طب سنتی با الگوهای رفتاری و خلقی افراد مرتبط دانسته می‌شود؟
یوسفیان: در طب سنتی، مزاج‌ها (سرد، گرم، خشک و تر) نه تنها ویژگی‌های جسمی، بلکه حالات روانی و رفتاری افراد را نیز شکل می‌دهند و افراد با مزاج گرم و خشک (صفراوی) به طور معمول پرانرژی، سریع‌الانتقال و گاهی عصبی هستند، در حالی که افراد با مزاج سرد و تر (بلغمی) بیشتر آرام، کند و گاهی افسرده توصیف می‌شوند و این تقسیم‌بندی‌ها بر اساس مشاهدات بالینی و تجربه‌گرایانه شکل گرفته است.
از دیدگاه روان‌شناسی مدرن، این الگوها تا حدی با تیپ‌های شخصیتی قابل تطبیق است، به عنوان مثال صفراوی‌ها شباهت‌هایی با تیپ‌های برون‌گرا و فعال دارند، در حالی که بلغمی‌ها به درون‌گرایان آرام نزدیک هستند، البته طب سنتی تأکید دارد که مزاج‌ها قابل اصلاح است و با تنظیم تغذیه، خواب، حرکت و داروهای گیاهی می‌توان خلق‌وخو را متعادل کرد.
در منابع طب سنتی، تغییرات خلقی مانند عصبانیت، غم، بی‌حوصلگی یا بی‌قراری اغلب نشانه‌ای از غلبه یا اختلال مزاجی تلقی می‌شوند و به عنوان مثال غلبه سودا (سرد و خشک) می‌تواند منجر به وسواس، اضطراب یا افسردگی شود و درمان در این دیدگاه، نه تنها روان‌درمانی، بلکه اصلاح مزاج از طریق سبک زندگی است.
این نگاه کل‌نگر، امکان طراحی برنامه‌های شخصی‌سازی‌شده برای سلامت روان را فراهم می‌کند و به ویژه در دوران پرتنش امروز، بازگشت به شناخت مزاج‌ها می‌تواند ابزاری برای خودشناسی و تنظیم خلق‌وخو باشد.
ایمنا: چه غذاهایی باعث افزایش خلق خوش یا بروز تندخویی می‌شود؟
یوسفیان: طب سنتی غذا را یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر خلق‌وخو می‌داند و غذاهای گرم و خشک مانند فلفل، سیر، گوشت قرمز و ادویه‌جات می‌توانند در افراد صفراوی باعث تحریک‌پذیری و تندخویی شوند، در مقابل، غذاهای سرد و تر مانند لبنیات، خیار، کاهو و ماهی ممکن است در افراد بلغمی باعث بی‌حالی، کندی ذهن و افسردگی شوند.
غذاهایی که تعادل مزاجی را حفظ می‌کنند، به طور معمول شامل غلات کامل، سبزیجات پخته، گوشت سفید و دمنوش‌های ملایم است و مصرف منظم این نوع غذاها می‌تواند به بهبود خلق‌وخو، افزایش انرژی ذهنی و کاهش نوسانات خلقی کمک کند، همچنین طب سنتی توصیه می‌کند که غذا متناسب با فصل، طبع فرد و شرایط جسمی انتخاب شود.
از منظر علمی، غذاهایی که حاوی امگا -۳، فولات، ویتامین B6 و منیزیم است، نقش مهمی در تولید سروتونین و دوپامین دارند که دو هورمون کلیدی در تنظیم خلق‌وخو است و میوه‌هایی مانند توت‌فرنگی و بلوبری، سبزیجات سبز و مغزها از جمله منابع مفید در این زمینه است.
غذا نه تنها ماده‌ای برای تغذیه جسم، بلکه ابزاری برای تنظیم روان است و انتخاب آگاهانه خوراکی‌ها می‌تواند به طور مستقیم بر رفتار، احساسات و کیفیت زندگی اثر بگذارد.
ایمنا: طب سنتی چگونه استرس را تعریف می‌کند و چه راهکارهایی برای کاهش آن در جهت تعادل خلق‌وخو ارائه می‌دهد؟
یوسفیان: در طب سنتی، استرس به عنوان اختلال در تعادل مزاجی و برهم‌خوردن نظم طبیعی بدن و روان تعریف می‌شود و برخلاف نگاه مدرن که استرس را بیشتر روان‌شناختی می‌بیند، طب سنتی آن را نتیجه غلبه صفرا، سودا یا بلغم می‌داند که می‌تواند از طریق تغذیه، خواب ناکافی یا فشارهای محیطی ایجاد شود.
برای کاهش استرس، طب سنتی راهکارهایی چون مصرف گیاهان آرام‌بخش مانند گل گاوزبان، سنبل‌الطیب و بادرنجبویه، ماساژ با روغن‌های گرم، حمام‌های گیاهی و اصلاح تغذیه را پیشنهاد می‌دهد، همچنین توصیه به خواب منظم، پرهیز از غذاهای سنگین شبانه و فعالیت‌های آرام‌بخش مانند قدم‌زدن در طبیعت از جمله توصیه‌های رایج است.
از منظر علمی، بسیاری از این توصیه‌ها با یافته‌های روان‌پزشکی هم‌خوانی دارند، به عنوان مثال مصرف دمنوش‌های گیاهی می‌تواند سطح کورتیزول را کاهش دهد و فعالیت سیستم عصبی پاراسمپاتیک را افزایش دهد که منجر به آرامش ذهنی می‌شود.
در مجموع، طب سنتی استرس را نه تنها یک واکنش روانی، بلکه یک اختلال در کل سیستم بدن می‌داند و این نگاه کل‌نگر می‌تواند در طراحی برنامه‌های جامع سلامت روان بسیار مؤثر باشد.
ایمنا: چه ارتباطی میان آلودگی هوا و اختلال در مزاج‌ها از دیدگاه طب سنتی وجود دارد و این اختلال چگونه بر خلق‌وخو اثر می‌گذارد؟
یوسفیان: در طب سنتی، هوای پاک یکی از ارکان اصلی اربعه ضروریه (عوامل چهارگانه حیاتی) است و آلودگی هوا به عنوان یک عامل خارجی، می‌تواند تعادل مزاجی را بر هم بزند و باعث غلبه سودا یا بلغم شود و این غلبه‌ها به ویژه در افراد مستعد، منجر به بروز علائمی چون بی‌حوصلگی، اضطراب، خواب‌آلودگی یا تحریک‌پذیری می‌شود.
هوای آلوده از دیدگاه طب سنتی، هوای فاسد تلقی می‌شود که مانع تهویه طبیعی بدن و خروج بخارات زائد می‌شود و این وضعیت باعث تجمع اخلاط ناسالم در بدن شده و به صورت مستقیم بر مغز و اعصاب اثر می‌گذارد و به ویژه در شهرهای بزرگ، افزایش سردی و خشکی ناشی از آلودگی می‌تواند مزاج سوداوی را تشدید کند.
از منظر علمی نیز ارتباط میان آلودگی هوا و اختلالات روانی مانند افسردگی، اضطراب و حتی زوال عقل اثبات شده است و ذرات معلق و گازهای سمی می‌توانند از طریق مسیرهای عصبی یا التهابی بر مغز اثر بگذارند که این یافته‌ها با دیدگاه طب سنتی درباره تأثیر کیفیت هوا بر روان هم‌راستا است.
توصیه می‌شود در روزهای آلوده از غذاهای گرم و تر، دمنوش‌های پاک‌کننده ریه (مانند بنفشه، گل ختمی و شیرین‌بیان) استفاده شود تا اثرات سو آلودگی بر خلق‌وخو کاهش یابد.
ایمنا: در طب سنتی چه نشانه‌هایی از تغییر خلق‌وخو به عنوان علامت اختلال مزاجی در نظر گرفته می‌شود؟
یوسفیان: طب سنتی تغییرات خلق‌وخو را نه فقط روانی، بلکه نشانه‌ای از اختلال در تعادل اخلاط می‌داند و به عنوان مثال غلبه صفرا (گرم و خشک) ممکن است با عصبانیت، بی‌قراری، بی‌خوابی و تندخویی همراه باشد و در مقابل، غلبه بلغم (سرد و تر) می‌تواند باعث بی‌انگیزگی، خواب زیاد و کندی ذهن شود.
سودا (سرد و خشک) به طور معمول با وسواس، ترس، بدبینی و افسردگی همراه است و افراد سوداوی ممکن است دچار افکار تکراری، بی‌خوابی شبانه و احساس بی‌ارزشی شوند، در حالی که غلبه خون (گرم و تر) ممکن است با خوش‌خلقی مفرط، هیجان‌زدگی یا حتی بی‌ثباتی خلقی همراه باشد.
این نشانه‌ها در منابعی چون قانون در طب ابن‌سینا و خلاصه‌الحکمه عقیلی خراسانی به‌تفصیل آمده است و تشخیص مزاج و غلبه، نیازمند بررسی دقیق علائم جسمی و روانی است و به طور معمول با معاینه نبض، زبان، رنگ پوست و حالات رفتاری انجام می‌شود.
درمان این اختلالات نیز بر پایه اصلاح مزاج، تغذیه مناسب، داروهای گیاهی و گاهی فصد یا حجامت است و این نگاه، امکان مداخله زودهنگام در اختلالات روانی را فراهم می‌کند.
ایمنا: طب سنتی چه الگویی برای تنظیم خلق‌وخو در سبک زندگی مدرن ارائه می‌دهد؟
یوسفیان: طب سنتی با تأکید بر تعادل مزاجی، می‌تواند الگویی جامع برای تنظیم خلق‌وخو در زندگی مدرن ارائه دهد که این الگو بر پایه شش اصل حفظ‌الصحه (هوای پاک، تغذیه، خواب، حرکت، دفع مواد زائد و حالات روانی) بنا شده است که همگی در سلامت روان نقش دارند.
در دنیای پرشتاب امروز، بسیاری از اختلالات خلقی ناشی از بی‌نظمی در خواب، تغذیه نامناسب، کم‌تحرکی، و استرس مزمن است و طب سنتی با توصیه‌هایی همچون خواب زودهنگام، پرهیز از غذاهای سنگین شبانه، مصرف دمنوش‌های آرام‌بخش و پیاده‌روی در طبیعت، راهکارهایی ساده، اما مؤثر برای بازگرداندن تعادل روانی ارائه می‌دهد.
طب سنتی به فردمحوری توجه دارد و نسخه واحدی برای همه تجویز نمی‌کند که این ویژگی، آن را با رویکردهای نوین مانند پزشکی شخصی هم‌راستا می‌سازد.
طب سنتی می‌تواند به‌عنوان مکملی مؤثر در کنار روان‌درمانی و پزشکی مدرن، به بهبود خلق‌وخو و کیفیت زندگی کمک کند، به‌ویژه اگر با زبان و نیازهای نسل امروز بازتعریف شود.
ایمنا: چگونه می‌توان از آموزه‌های طب سنتی برای طراحی رژیم غذایی و سبک زندگی متناسب با طبع فرد، جهت بهبود سلامت روان بهره برد؟
یوسفیان: طراحی رژیم غذایی بر اساس طبع فرد، یکی از مهم‌ترین ابزارهای طب سنتی برای بهبود خلق‌وخو است و به عنوان مثال، فردی با طبع سوداوی (سرد و خشک) بهتر است از غذاهای گرم و تر مانند خوراک عدس، آش جو، گوشت بره و دمنوش‌هایی همچون اسطوخودوس و بادرنجبویه استفاده کند، در مقابل فرد صفراوی باید از غذاهای خنک‌کننده مانند آلو، خیار، کدو و دوغ بهره ببرد.
این رژیم‌ها نه تنها بر اساس مزاج فرد، بلکه با توجه به فصل، سن و شرایط جسمی تنظیم می‌شوند و به عنوان مثال در تابستان، حتی افراد بلغمی هم باید از غذاهای خیلی گرم پرهیز کنند و این انعطاف‌پذیری، امکان تنظیم دقیق خلق‌وخو را فراهم می‌کند.
در کنار تغذیه، سبک زندگی نیز باید متناسب با طبع باشد؛ افراد صفراوی نیاز به آرام‌سازی، خواب کافی و پرهیز از محرک‌ها دارند، در حالی که بلغمی‌ها باید تحرک، گرمی و محرک‌های ذهنی بیشتری دریافت کنند.
این رویکرد شخصی‌سازی‌شده می‌تواند به ویژه در حوزه سلامت روان، جایگزینی مؤثر برای نسخه‌های عمومی و داروهای شیمیایی باشد، البته به‌شرط اینکه با دقت، آگاهی و نظارت متخصصان انجام شود.