به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در شیراز، سعید حسام پور در آغاز نشست‌های علمی یادروز حافظ که از صبح یکشنبه در سینما فرهنگ مرکز اسناد و کتابخانه ملی منطقه جنوب کشور (شیراز) برگزار شده است، گفت: بیست و نهمین دوره بزرگداشت حافظ به همت مرکز حافظ شناسی برگزار شد و این مسیر با تلاش مدیران پیشین و کنونی ادامه یافته است.
وی از برگزاری نشست‌های حافظ خوانی در طول هفته خبر داد و افزود: هیچگاه کلاس‌های حافظ شناسی در مرکز متوقف نشده است و هر روز هفته این دوره ها برگزار می‌شود.
حسام پور، خاطرنشان کرد: ایجاد فرصت مطالعاتی، کرسی حافظ پژوهی و بزرگداشت حافظ پژوهان مطرح از جمله برنامه‌های این مرکز است که برگزار شده است.
رئیس مرکز حافظ شناسی اعلام کرد: ۲۶ و ۲۷ آبان ماه پذیرای ۵۰ ایران شناس برجسته کشور و دنیا که در طول این نشست‌ها با محوریت «حافظ و ایران شناسی» به تبادل اندیشه و آرا می پردازند.
وی به معرفی موضوعات این نشست پرداخت و گفت: نقش حافظ در گستراندن فرهنگ و تمدن ایرانیان، نقش و جایگاه حافظیه و شیراز در توسعه گردشگری، حافظ از شرق تا غرب (اقبال لاهوری، گوته، امرسون) و حافظ ذهن تمام ایرانیان در این دو روز ارایه خواهد شد.
رییس مرکز حافظ شناسی در پایان ابراز امیدواری کرد با حضور ایران شناسان داخلی و خارجی یک نشست ویژه کورش بزرگ در تخت جمشید نیز برگزار شود.
حافظ، شاعر مشترک شرق و غرب؛ بازتاب غزل‌های او در سرزمین‌های ترک‌زبان
مهری باقری، استاد دانشگاه تبریز نیز در بیست‌ونهمین نشست علمی حافظ از نفوذ چندوجهی این شاعر بزرگ در فرهنگ و ادبیات کشورهای ترک‌زبان سخن گفت و حافظ را «شاعری جهانی با زبانی موسیقایی و خیال‌انگیز» توصیف کرد.
وی غزل‌های این شاعر را از شاهکارهای بی‌بدیل ادبیات جهان دانست و با اشاره به صور خیال بدیع، زبان موسیقایی و ترکیب‌های واژگانی نوآورانه در شعر حافظ گفت: حافظ توانسته است نسل‌های بسیاری از اهل ادب در شرق و غرب را تحت تأثیر قرار دهد.
به گفته باقری، پیشینه تاریخی و روابط فرهنگی و تجاری ایران با سرزمین‌های ترک‌زبان، زمینه گسترش نفوذ حافظ در این مناطق را فراهم کرده است. او افزود: حافظ بر فضای فرهنگی کشورهای آسیای میانه از جمله تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان و قرقیزستان تأثیر عمیقی گذاشته است.
این استاد دانشگاه تبریز درباره تاریخچه نفوذ حافظ در میان ملت‌های ترک‌زبان توضیح داد: «از دوره‌ی تیموری، قالب غزل فارسی با الهام از حافظ در آسیای میانه رواج یافت و در دوره عثمانی به اوج خود رسید؛ تا آنجا که برخی سلاطین عثمانی همچون سلطان سلیمان به پیروی از حافظ، غزلیاتی سرودند.»
او با اشاره به میراث مکتوب و هنری بازمانده از این تأثیرات گفت: نسخ خطی و چاپی دیوان حافظ در این مناطق به وفور یافت می‌شود و آثار متعددی از جمله ترجمه‌ها، شرح‌ها و حتی نگارگری‌ها و آثار تجسمی برگرفته از اشعار او پدید آمده است.
باقری در پایان سخنان خود به بازتاب شعر حافظ در فرهنگ عامه‌ی ترک‌زبانان اشاره کرد و افزود: نفوذ حافظ تنها در متون ادبی نیست؛ بلکه در تفأل به غزل‌های او، ضرب‌المثل‌ها، اصطلاحات بومی، موسیقی عاشیق‌ها و قوالی‌های آیینی نیز می‌توان ردپای شاعر شیراز را یافت.
حافظ، شاعر جهانی صلح و دوستی در آینه رمان معاصر عربی
در ادامه این نشست؛ حسین کیانی، استاد ادبیات عربی دانشگاه شیراز، در سخنرانی خود با عنوان «سیمای حافظ در رمان معاصر عربی» گفت: ادیبان و روشنفکران عرب نخست از رهگذر ترجمه دیوان حافظ و سپس با مطالعه آثار تحلیلی درباره زندگی و اندیشه او، با جهان فکری این شاعر ایرانی آشنا شدند. این آشنایی در دهه‌های اخیر، الهام‌بخش نویسندگان عرب برای خلق آثاری بدیع در قلمرو رمان و داستان‌نویسی شده است.
کیانی در ادامه به سه نمونه شاخص از بازتاب اندیشه حافظ در رمان عربی اشاره کرد: نجیب محفوظ، غادة العبسی و عباس لطیف.
او درباره‌ی نجیب محفوظ، برنده‌ی مصری جایزه نوبل ادبیات، گفت: محفوظ در شاهکار خود ملحمة الحرافیش (حماسه عیّاران، ۱۹۷۷) با جسارتی کم‌نظیر، سیزده بیت از غزل‌های حافظ را با زبان و آهنگ اصیل فارسی در بافت رمان خود جای داده است. این تلفیق، نشان از درک عمیق او از موسیقی درونی شعر حافظ دارد.»
کیانی سپس به رمان لیلة یلدا (۲۰۱۸) نوشته غادة العبسی، نویسنده‌ی مصری، اشاره کرد و گفت: «العبسی در این اثر، زندگی حافظ را از زبان خود شاعر روایت می‌کند. او با نگاهی زیست‌محور، در پی کشف راز جاودانگی حافظ است و از خلال این روایت، عشق و اندیشه شاعر را به جهانی امروز پیوند می‌زند.»
در ادامه، او از عباس لطیف، نویسنده‌ی عراقی، یاد کرد که در رمان العروج إلی شیراز (۲۰۲۵) با نگاهی متأثر از فضای تلخ جنگ ایران و عراق، به سراغ حافظ رفته است. دکتر کیانی درباره‌ی این اثر گفت: «لطیف در این رمان، حافظ را به‌عنوان شاعری جهانی معرفی می‌کند که پیام‌آور صلح، دوستی و تفاهم میان ملت‌هاست؛ چهره‌ای که فراتر از مرزهای جغرافیایی، سخن از همزیستی انسانی می‌گوید.»
استاد دانشگاه شیراز در پایان سخنان خود افزود: بازتاب سیمای حافظ در رمان معاصر عربی، نشان‌دهنده‌ی نفوذ عمیق و پایدار اندیشه او در جهان عرب است. از نجیب محفوظ تا غادة العبسی و عباس لطیف، هر یک بخشی از پازل فرهنگی حافظ را کامل کرده‌اند و ثابت کرده‌اند که حافظ تنها از آنِ شیراز نیست، بلکه سرمایه‌ای مشترک برای همه‌ی انسان‌های آزاده و اهل اندیشه در سراسر جهان است.
حافظ در گستره ادبیات جهان
فریده پورگیو، استاد بازنشسته زبان و ادبیات انگلیسی دانشگاه شیراز نیز سخنان خود را با اشاره به نقش تعاملی زبان در تعامل انسانی آغاز کرد.
او تاریخ، فرهنگ، آداب و رسوم، دین و مذهب و تجارت را از مولفه های مهم زندگی انسان دانست که با زبان گسترش پیدا می کنند و بدین ترتیب ترجمه از زبانی به زبان دیگر، عوامل جامعه انسانی را به کار می گیرد تا زندگی ادامه یابد.
این استاد دانشگاه، پس از بحث از زبان، به نقش پراهمیت ادبیات و به خصوص اشعار کلاسیک پرداخت و گفت: ادبیات سهمی بزرگ در فرهنگ ملتها دارد و اشعار کلاسیک مایه افتخار هر قومی است.
دکتر پورگیو با این مقدمه به جایگاه حافظ به عنوان یکی از بزرگترین و نام آورترین شاعران ایران اشاره کرد و ترجمه اشعار او به زبانهای مختلف را نشانه همین جایگاه رفیع حافظ دانست.
سپس او به تاریخ ترجمه اشعار حافظ به زبان انگلیسی و تاثیر آن ترجمه ها در ادبیات انگلیسی در دوره های مختلف پرداخت.
حضور حضرت حافظ در سرزمین هندوستان ه
مچنین بلرام شکلا استاد دانشگاه دهلی و رایزن فرهنگی هند در بیست و نهمین یادروز حافظ به ایراد سخنرانی پرداخت و گفت هیچ عرصه‌ای گسترده‌تر از شبه‌قاره هند برای شکوفایی زبان و ادب فارسی وجود نداشته است.
شکلا به پیوند دیرینه‌ای که در دوران میانه هند با زبان فارسی برقرار بوده است اشاره کرد و آن را سبب تاثیر زبان و ادب فارسی در شبه قاره هند دانست؛ تاثیری که هرگز زدوده نخواهد گشت. ازجمله مهمترین رخدادهای مربوط به زبان و ادبیات فارسی در هند، چاپ متون کهن فارسی در هند است.
رایزن فرهنگی هند گفت: بسیاری از آثار کهن ایرانی، از جمله شاهنامه و دیوان حافظ، نخستین‌بار در هند به چاپ رسیدند و پس از آن در ایران منتشر گشتند. شرح‌ها و تفسیرهای فراوانی نیز بر این آثار بزرگ فارسی نگاشته شده است.
شکلا در ادامه از جایگاه ویژه حافظ در ذهن هندیان سخن گفت و افزود: حافظ با فرستادن قند فارسی همه هندیان را شکرشکن کرد. پادشاهان هندوستان با او فال می‌گرفتند. شاعران فارسی و اردو نیز متأثر از او بودند. گاه نیز حافظ راهی برای بروز احساسات محلی هند تامین می‌کرد. به‌عنوان مثال، با این شعر که در هند به نام حافظ بسیار رواج یافته است و روحیه همزیستی مسالمت آمیز در هند را وصف می‌کند:
حافظا گر وصل خواهی صلح کن با خاص و عام
با مسلمان الله الله با برهمن رام رام
وی خاطرنشان کرد: طبع رندانه حافظ به روحیه مسالمت‌آمیز و آزاد هندوستان بسیار سازگار است.
بلرام شکلا در پایان سخنانش به تاثیر حافظ بر مفاخر هندی اشاره کرد و گفت: با این همه مقبولیت و شهرت، تعجب‌آور نیست که قدیمی‌ترین نسخه دیوان حافظ در شهر گورکهپورِ هند یافت شده است. دیبیندرنات تاگور، پدر رابیندرانات تاگور، حافظِ اشعار حافظ بود و تاثیر حافظ هم در شعر تاگور بسیار روشن است. تاگور از هند به سرزمین حافظ و سعدی سفر کرد و ارادت خویش را به ایشان ابراز داشت.
جایگاه شعر حافظ در دیوان شرقی‌غربی گوته
در ادامه نشست علمی یادروز حافظ مهدی زمانیان استاد دانشگاه شیراز با تکیه بر مطالعات تطبیقی در حوزه‌ی ادبیات فارسی و آلمانی، به تحلیل جایگاه شعر حافظ در دیوان شرقی‌غربی گوته پرداخت و تأکید کرد که ترجمه‌ی آثار کلاسیک فارسی در قرن نوزدهم، نقطه عطفی در تاریخ مواجهه ادبی میان شرق و غرب به شمار می‌آید.
وی ضمن اشاره به نخستین ترجمه گلستان سعدی به زبان آلمانی و تأثیر آن بر ذهن و زبان شاعران اروپایی، افزود: «یوزف فون‌هامر با ترجمه غزلیات حافظ، زمینه‌ی درک تازه‌ای از جهان شعر فارسی را در آلمان فراهم ساخت و گوته با تأمل در این آثار، به آفرینش دیوانی دست زد که در آن، روح شرق و غرب به گفت‌وگو می‌نشینند».
دکتر زمانیان در ادامه گفت: گوته در آینه جمال حافظ، تصویر خویش را بازمی‌یابد و او را نه تنها الهام‌بخش، بلکه همزاد و مراد خود می‌انگارد. از رهگذر این هم‌سخنی شاعرانه، افق‌های نوینی در شعر آلمانی گشوده شد و شاعران پس از گوته، همچون هاینه، پلاتن و روکرت، هر یک به نحوی از میراث ادبی حافظ الهام گرفتند.
این استاد پیشکسوت دانشگاه شیراز، در پایان سخنان خود اظهار داشت: ادبیات فارسی و به‌ویژه شعر حافظ، پیوسته در شکل‌گیری گفت‌وگوی فرهنگی میان ملتها نقشی بنیادین ایفا کرده است؛ بازخوانی این پیوندها، ضرورتی فرهنگی و پژوهشی است که باید با نگاهی تازه دنبال شود.
حافظ در چین و ژاپن
دکتر بهادر باقری سخنان خود را با مرور سابقه تاریخی ارتباط ایران و چین آغاز کرد و گفت: نخستین پیوندها و آشنایی‌ها بین ایران و چین به روزگار کهن و باستانی و به دورۀ دودمان «هان» (۲۰۶ پ.م ۲۴۰ ه.ق) و دورۀ «وی» (۲۲۰- ۲۶۵ م) و اشکانیان می‌رسد.
او درباره سابقه تدریس زبان فارسی در چین گفت: اولین دورۀ آموزش زبان فارسی در چین که قابل تأیید است، مربوط به آغاز سلسلۀ یوان (سده‌های ۱۳ و ۱۴ میلادی) است، اما تدریس رسمی و دانشگاهی زبان فارسی در دانشگاه‌های چین از حدود هفتاد سال پیش آغاز شد و دانشگاه پکن، این چراغ را روشن کرد و اکنون خوشبختانه در ۱۴ دانشگاه چین، زبان فارسی تدریس می‌شود و استادان این دانشگاه‌ها به‌ویژه استادان پیشکسوت دانشگاه پکن، و استادان کنونی کوشای آن، سهم عمده‌ای در ترجمۀ آثار ادبی ایران به زبان چینی داشته و همچنان دارند.
بهادر باقری در ادامه سخنانش به جایگاه حافظ‌پژوهی در چین پرداخت و گفت: حافظ به اندازۀ سعدی و مولانا در چین شناخته شده نبوده اما شعر وی در میان مسلمانان صوفی تا حدی شناخته شده بود. به‌ویژه در میان مسلمانان اویغور در استان سین کیانگ (شین جیانگ) اشعار خواجۀ رندان را می‌خواندند و به زبان اویغوری هم ترجمه کرده بودند. حتی برخی از شاعران اویغور که به زبان فارسی شعر می‌سرودند، برای خود تخلص حافظ را برمی‌گزیدند. حدود ۴۴ سال پیش، یعنی سال ۱۹۸۱ م. کتاب «برگزیدۀ غزلیات حافظ» به همتِ یکی از دانش‌آموختگان بخش فارسی دانشگاه پکن، آقای سینگ بینگ شون، از فارسی به زبان چینی ترجمه شد و در یکی از معتبرترین انتشاراتی‌های چین، یعنی انتشارات ادبیات خارجی به چاپ رسید. بیست سال پس از آن، ترجمۀ کامل «دیوان غزلیات حافظ» در ۱۱۰۰ صفحه و دو جلد توسط همین آقای سینگ بینگ شون به پایان رسید و در انتشارات ادبی و هنری چانگ شا منتشر و با استقبال شایسته‌ای روبه‌رو شد.
باقری همچنین به دستاورهای تدریس خود در چین اشاره کرده و گفت: در مدت اقامت در چین، کوشیدم با استفاده از فضای مجازی خاص این کشور، در حد توان و فرصت محدود خویش، به معرفی شاعران بزرگ ایران ازجمله فردوسی، سعدی، مولانا و حافظ بپردازم و با یاری یکی از دانشجویان دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پکن، پنجاه فیلم کوتاه با زیرنویس چینی در معرفی این شاعران و نمونه‌هایی از اشعارشان و همچنین حکایت‌های شیرین و آموزندۀ فارسی تهیه و در پلتفرم‌های بیلی بیلی و دویین منتشر کردیم که خوشبختانه با استقبال خوب چینیان روبه‌رو شد و حدود صدهزار بیینده داشت و کماکان در اختیار آنان خواهد بود.
باقری سخنان خود را با توضیح درباره ترحمه ژاپنی دیوان حافظ به پایان برد: دیوان حافظ به زبان ژاپنی نیز به همت پروفسور تسونه‌ئو کورویاناگی (Tsuneo Kuroyanagi)، ایران‌شناس برجسته، ترجمه و در سال ۱۹۷۶ در انتشارات هیکاری بی‌گاکوکان در دو جلد منتشر شده‌است. پروفسور کورویاناگی، نقش مهمی در معرفی ادبیات کلاسیک فارسی به ژاپن داشته و آثار دیگری همچون شاهنامه فردوسی، گلستان و بوستان سعدی را نیز ترجمه کرده‌است. ایشان متولد ۱۹۵۱. دانش‌آموخته رشتۀ مطالعات فارسی از دانشگاه مطالعات خارجی اوساکا و دورۀ کارشناسی ارشد تاریخ از دانشگاه UCLA، استاد دانشگاه اوساکا بوده‌است. او که در اندیشۀ اسلامی معاصر تخصص دارد، یکی از محققان برجستۀ ژاپن در زمینۀ تشیع است.
∎