به گزارش خبرگزاری ایمنا، در طب سنتی ایرانی، خواب نه‌تنها یک نیاز زیستی، بلکه یکی از ارکان بنیادین حفظ صحت تلقی می‌شود و حکمای بزرگ این مکتب، خواب را فرایندی طبیعی می‌دانستند که در آن حرارت غریزی به درون بدن بازمی‌گردد و قوای حیاتی بازسازی می‌شود و این نگاه کل‌نگر، خواب را در کنار تغذیه، حرکت، هوا و حالات روانی قرار می‌دهد و آن را ابزاری برای تعادل جسم و جان می‌داند و در دنیای امروز که اختلالات خواب به یکی از بحران‌های سلامت تبدیل شده است، بازخوانی این دیدگاه می‌تواند راهگشا باشد.
مزاج‌شناسی، یکی از ستون‌های اصلی طب سنتی، نقش مهمی در تحلیل کیفیت خواب ایفا می‌کند، چراکه مزاج‌های گرم، سرد، تر و خشک هرکدام الگوی خاصی از خواب را رقم می‌زنند و اختلالات خواب، کابوس‌های شبانه تا خواب‌زدگی روزانه، اغلب نشانه‌ای از نبود تعادل مزاجی است و می‌تواند با اصلاح تغذیه، رفتار و داروهای طبیعی بهبود یابد و این رویکرد شخصی‌سازی‌شده، درمان را از سطح علائم به عمق علت‌ها می‌برد.
رؤیا در طب سنتی جایگاهی فراتر از خیال دارد و حکماً رؤیا را بازتابی از وضعیت روانی، مزاجی و حتی روحی فرد می‌دانستند، نوع رؤیاها، محتوای آنها و تکرارشان می‌تواند نشانه‌ای از غلبه اخلاط یا اختلال در قوای ذهنی باشد و تعبیر رؤیا نه‌تنها جنبه عرفانی دارد، بلکه ابزاری برای شناخت درونی، اصلاح رفتار و حتی تشخیص بیماری‌ها است و این نگاه، رؤیا را به بخشی از فرایند درمان و تربیت روانی تبدیل می‌کند.
تدابیر طب سنتی برای بهبود خواب، ترکیبی از توصیه‌های تغذیه‌ای، رفتاری و دارویی است و مصرف گیاهان آرام‌بخش مانند سنبل‌الطیب و گل‌گاوزبان و تنظیم زمان خواب بر اساس فصل و اقلیم، از جمله راهکارهایی است که برای بازگرداندن تعادل به بدن و ذهن مد نظر قرار می‌گیرد و این تدابیر نه‌تنها برای درمان اختلالات خواب، بلکه برای ارتقای کیفیت زندگی در گروه‌های خاص مانند کودکان، نوجوانان و سالمندان نیز کاربرد دارند.
طب سنتی ایرانی با نگاه چندلایه به خواب و رؤیا، امکان تحلیل دقیق‌تری از وضعیت روانی و جسمی فرد فراهم می‌سازد که این رویکرد، پیوندی میان مزاج‌شناسی، روان‌شناسی و عرفان برقرار می‌کند و می‌تواند در طراحی روش‌های درمانی شخصی‌سازی‌شده، نقش مؤثری ایفا کند و در عصر اطلاعات و اضطراب، بازگشت به این حکمت دیرینه می‌تواند راهی برای بازسازی آرامش، معنا و سلامت درونی باشد.
با توجه به نقش خواب در تعادل روان و بدن، تأثیر مزاج‌های مختلف بر الگوی خواب، بازتاب لایه‌های روانی یا مزاجی انسان در رؤیا، تدابیر تغذیه‌ای، رفتاری و دارویی طب سنتی برای درمان بی‌خوابی، خواب‌زدگی یا کابوس‌های مزمن و تفاوت خواب در سنین مختلف، با بهنام یوسفیان، پزشک و متخصص طب سنتی گفت‌وگویی داشتیم که شرح آن را در ادامه می‌خوانید.
ایمنا: چگونه خواب در طب سنتی به‌عنوان یکی از ارکان اصلی حفظ صحت شناخته می‌شود و چه نقشی در تعادل روان و بدن ایفا می‌کند؟
یوسفیان: در طب سنتی ایرانی، خواب یکی از ارکان شش‌گانه حفظ صحت است که نقش بنیادینی در تعادل مزاجی، بازسازی قوای بدنی و آرامش روانی ایفا می‌کند و حکمای طب سنتی خواب را فرایندی طبیعی می‌دانند که در آن حرارت غریزی به درون بدن بازمی‌گردد تا اعضای داخلی را تقویت کند و بدن از فعالیت‌های روزانه بازیابی شود.
خواب زمانی رخ می‌دهد که حرارت و رطوبت بدن به حدی برسد که باعث سکون و میل به استراحت شود و این حالت در افراد با مزاج سرد و تر بیشتر دیده می‌شود، در حالی که افراد گرم‌مزاج ممکن است دچار کم‌خوابی یا خواب سبک شوند، بنابراین، خواب تابعی از مزاج فرد است و اختلال در آن می‌تواند نشانه‌ای از نبود تعادل مزاجی باشد.
از نظر زمانی، خواب شبانه به‌ویژه در ساعات ابتدایی شب بهترین نوع خواب تلقی می‌شود که در این زمان، بدن در حالت سکون طبیعی قرار دارد، هوا معتدل‌تر است و حرارت غریزی فرصت بازگشت به درون را دارد و خواب روزانه، به‌ویژه در ساعات گرم، ممکن است باعث افزایش رطوبت و اختلال در مزاج شود.
خواب کافی و باکیفیت در طب سنتی عامل تقویت حافظه، تمرکز و تعادل خلق‌وخو معرفی شده است و بی‌خوابی یا خواب ناآرام می‌تواند منجر به تحریک صفرا، خشکی مغز و بروز علائمی همچون اضطراب، پرخاشگری یا افسردگی شود، بنابراین، خواب نه‌تنها برای بدن، بلکه برای سلامت روان نیز حیاتی است.
در مجموع، طب سنتی ایرانی خواب را یک فرایند درمانی، تنظیم‌گر و تربیتی می‌داند که این نگاه کل‌نگر باعث می‌شود خواب در کنار سایر اصول حفظ صحت، به‌عنوان ابزاری برای پیشگیری، درمان و ارتقای کیفیت زندگی شناخته شود.
ایمنا: مزاج‌های مختلف چگونه بر الگوی خواب تأثیر می‌گذارد و چه نشانه‌هایی از اختلال خواب می‌تواند بیانگر نبود تعادل مزاجی باشد؟
یوسفیان: در طب سنتی، مزاج فرد نقش تعیین‌کننده‌ای در کیفیت، مدت و نوع خواب دارد؛ مزاج‌های سرد و تر مانند بلغمی‌ها به طور معمول خواب طولانی‌تر و سنگین‌تری دارند، در حالی که مزاج‌های گرم و خشک مانند صفراوی‌ها مستعد کم‌خوابی، خواب سبک و بیداری‌های مکرر هستند و این تفاوت‌ها ناشی از تأثیر حرارت و رطوبت بر قوای بدنی و روانی فرد است.
افراد سوداوی با مزاج سرد و خشک، اغلب دچار بی‌خوابی‌های مزمن، کابوس یا خواب‌های آشفته هستند که این اختلالات به طور معمول با افکار وسواسی، اضطراب و تنش‌های روانی همراه است و در مقابل، افراد دموی با مزاج گرم و تر، خواب متعادل‌تری دارند، اما در صورت افراط در خوردن یا فعالیت زیاد، ممکن است دچار خواب‌آلودگی یا خواب سنگین شوند.
نشانه‌های اختلال خواب در طب سنتی به طور معمول به نبود تعادل مزاجی اشاره دارند؛ به عنوان مثال، خواب سبک و بیداری‌های مکرر می‌تواند نشانه‌ای از افزایش خشکی مغز یا تحریک صفرا باشد و خواب سنگین و طولانی ممکن است ناشی از غلبه بلغم یا رطوبت زیاد باشد و تحلیل این نشانه‌ها می‌تواند راهنمایی برای اصلاح سبک زندگی و تغذیه فرد باشد.
درمان اختلالات خواب در طب سنتی به طور معمول با اصلاح مزاج آغاز می‌شود که این اصلاح شامل تغییر در رژیم غذایی، تنظیم زمان خواب، استفاده از گیاهان دارویی مناسب با مزاج و کاهش عوامل محرک روانی است و هدف اصلی، بازگرداندن تعادل طبیعی بدن و فراهم‌سازی شرایط مناسب برای خواب آرام است.
شناخت مزاج و ارتباط آن با خواب، ابزاری قدرتمند برای پیشگیری و درمان اختلالات خواب است و این رویکرد شخصی‌سازی‌شده می‌تواند جایگزینی مؤثر برای درمان‌های عمومی و دارویی، به‌ویژه در شرایطی که اختلالات خواب با عوامل روانی یا سبک زندگی مرتبط است، باشد.
ایمنا: رؤیا بازتاب کدام لایه‌های روانی یا مزاجی انسان است و چگونه می‌توان آن را ابزاری برای شناخت درونی تلقی کرد؟
یوسفیان: رؤیا در طب سنتی ایرانی، فراتر از یک پدیده ذهنی، به‌عنوان بازتابی از وضعیت مزاجی، روانی و حتی روحی فرد تلقی می‌شود و حکمایی چون ابن‌سینا و رازی، رؤیا را حاصل حرکت قوای خیال در هنگام خواب می‌دانند، زمانی که حس ظاهر خاموش می‌شود و ذهن به بازنمایی تصاویر درونی می‌پردازد.
از منظر مزاج‌شناسی، نوع رویاها می‌تواند با مزاج غالب فرد مرتبط باشد و افراد صفراوی ممکن است رویاهای پرتحرک، آشفته یا هیجانی ببینند، در حالی که افراد بلغمی رؤیاهای سنگین، کند یا مبهم دارند و سوداوی‌ها به طور معمول رؤیاهای پیچیده، ترسناک یا وسواسی را تجربه می‌کنند و دموی‌ها رؤیاهایی شاد، رنگارنگ و پرجزئیات دارند.
رؤیاها همچنین می‌توانند نشانه‌ای از اختلالات روانی یا نبود تعادل مزاجی باشند و رؤیاهای مکرر، کابوس‌های شبانه یا خواب‌های آشفته ممکن است نشان‌دهنده تحریک صفرا، غلبه سودا یا افزایش رطوبت مغز باشند و تحلیل این رؤیاها می‌تواند به تشخیص زودهنگام مشکلات روانی یا جسمی کمک کند.
در طب سنتی، تعبیر رؤیا نه‌تنها جنبه عرفانی دارد، بلکه ابزاری برای شناخت درونی و اصلاح رفتار نیز محسوب می‌شود؛ برخی حکماً رؤیا را دریچه‌ای به ناخودآگاه فرد می‌دانند که می‌تواند نشانه‌هایی از نیازهای سرکوب‌شده، ترس‌ها یا آرزوهای پنهان را آشکار کند و این نگاه، رؤیا را به ابزاری تربیتی و درمانی تبدیل می‌کند.
در مجموع، رؤیا در طب سنتی نه تنها یک پدیده ذهنی، بلکه آیینه‌ای از مزاج، روان و روح انسان است و تحلیل دقیق رؤیاها می‌تواند به شناخت بهتر خود، اصلاح سبک زندگی و حتی درمان اختلالات روانی کمک کند و این رویکرد، پیوندی میان علم، عرفان و روان‌شناسی برقرار می‌کند.
ایمنا: چه تدابیر تغذیه‌ای، رفتاری و دارویی در طب سنتی برای درمان بی‌خوابی، خواب‌زدگی یا کابوس‌های مزمن توصیه می‌شود؟
یوسفیان: در طب سنتی، درمان اختلالات خواب بر پایه اصلاح مزاج، تنظیم سبک زندگی و بهره‌گیری از داروهای طبیعی استوار است؛ بی‌خوابی، خواب‌زدگی یا کابوس‌های مزمن به طور معمول نشانه‌ای از غلبه یکی از اخلاط یا اختلال در عملکرد قوای ذهنی و بدنی است و درمان باید متناسب با علت زمینه‌ای و مزاج فرد طراحی شود.
در حوزه تغذیه، مصرف غذاهای سبک، گرم و رطوبت‌بخش در وعده شام توصیه می‌شود و خوراک‌هایی مانند سوپ جو، آش‌های ساده یا شیر گرم با عسل می‌توانند به آرام‌سازی بدن و آماده‌سازی برای خواب کمک کنند و پرهیز از غذاهای سنگین، چرب، تند یا دیرهنگام نیز از اصول مهم است، زیرا این نوع تغذیه می‌تواند باعث تحریک صفرا یا بلغم و اختلال در خواب شود.
از نظر رفتاری، طب سنتی بر آرام‌سازی ذهن پیش از خواب تأکید دارد و پرهیز از هیجانات روانی، بحث‌های تنش‌زا، کار فکری سنگین یا استفاده از وسایل الکترونیکی پیش از خواب از جمله توصیه‌های کلیدی است، همچنین تنظیم زمان خواب و بیداری بر اساس ریتم طبیعی شبانه‌روز، به‌ویژه خواب در ساعات ابتدایی شب، نقش مهمی در بهبود کیفیت خواب دارد.
درمان‌های دارویی نیز جایگاه ویژه‌ای در این امر دارا و استفاده از گیاهان دارویی مانند سنبل‌الطیب، گل‌گاوزبان، اسطوخودوس، بادرنجبویه و شربت‌های آرام‌بخش از جمله تدابیر رایج برای درمان بی‌خوابی و اضطراب شبانه است و این گیاهان با تأثیر بر سیستم عصبی و مزاج مغز، به تنظیم خواب و کاهش تنش کمک می‌کنند.
درمان اختلالات خواب در طب سنتی یک فرایند چندلایه است که تغذیه، رفتار، دارو و روان را در کنار هم در نظر می‌گیرد و این رویکرد کل‌نگر، برخلاف درمان‌های تنها دارویی، به ریشه‌های اختلال می‌پردازد و راهکاری پایدار برای بازگرداندن آرامش و تعادل به بدن و ذهن ارائه می‌دهد.
ایمنا: آیا طب سنتی زمان‌های خاصی از شبانه‌روز یا فصل‌های سال را برای خواب مناسب‌تر می‌داند و این توصیه‌ها بر چه مبنایی استوار است؟
یوسفیان: طب سنتی ایرانی خواب را نه‌تنها تابع نیاز فردی، بلکه تابع زمان، فصل و اقلیم می‌داند و بر اساس آموزه‌های حکماً، بهترین زمان خواب شبانه از ابتدای شب تا حدود سحر است، زیرا در این ساعات، هوا معتدل‌تر، بدن در حالت سکون و حرارت غریزی آماده بازگشت به درون است و خواب در این زمان بیشترین فایده را برای بازسازی قوای بدنی و روانی دارد.
در فصل‌های مختلف، توصیه‌های خواب نیز تغییر می‌کند؛ در تابستان، به‌دلیل افزایش حرارت و خشکی، خواب شبانه باید کمی طولانی‌تر باشد تا بدن فرصت کافی برای بازیابی داشته باشد و در زمستان، به‌دلیل سردی هوا و غلبه بلغم، خواب سنگین‌تر می‌شود و نیاز به تنظیم تغذیه و فعالیت بدنی بیشتر احساس می‌شود و در بهار و پاییز، تعادل مزاجی حساس‌تر است و خواب باید با دقت بیشتری مدیریت شود.
اقلیم نیز نقش مهمی در این خصوص دارد؛ در مناطق گرم و خشک، خواب روزانه ممکن است برای تعدیل حرارت بدن مفید باشد، در حالی که در مناطق سرد و مرطوب، خواب روزانه می‌تواند باعث افزایش بلغم و کسالت شود و توصیه‌های خواب باید با توجه به شرایط جغرافیایی و مزاج غالب منطقه تنظیم شوند.
از منظر مزاج فردی، صفراوی‌ها و سوداوی‌ها به طور معمول نیاز به خواب کمتر دارند، اما باید خواب آنها منظم و باکیفیت باشد؛ بلغمی‌ها و دموی‌ها خواب طولانی‌تری دارند، اما در صورت افراط ممکن است دچار خواب‌زدگی یا کسالت شوند و تنظیم زمان خواب بر اساس مزاج، یکی از راهکارهای کلیدی برای حفظ تعادل و پیشگیری از اختلالات روانی و جسمی است.
طب سنتی خواب را پدیده‌ای پویا و وابسته به زمان، فصل، اقلیم و مزاج می‌داند که این نگاه دقیق و شخصی‌سازی‌شده می‌تواند راهگشای بسیاری از مشکلات خواب در جوامع امروزی، به‌ویژه در شرایطی که سبک زندگی مدرن با ریتم طبیعی بدن ناسازگار شده است، باشد.
ایمنا: خواب در دوران کودکی و سالمندی چه تفاوت‌هایی دارد و طب سنتی چگونه این تفاوت‌ها را در تدابیر خود لحاظ می‌کند؟
یوسفیان: طب سنتی ایرانی با نگاه دقیق به مراحل مختلف زندگی، تفاوت‌های خواب در کودکی، بلوغ و سالمندی را به رسمیت می‌شناسد؛ هر دوره از زندگی دارای مزاج غالب خاصی است که بر کیفیت، مدت و نیاز به خواب تأثیر می‌گذارد و این تفاوت‌ها در تدابیر حفظ صحت و درمان‌های خواب نیز لحاظ شده است.
در دوران کودکی، مزاج غالب‌تر، تر و گرم است و کودکان به‌طور طبیعی نیاز به خواب بیشتر دارند، زیرا رشد جسمی و روانی آنها در حال شکل‌گیری است و خواب کافی در این دوران برای تقویت حافظه، تنظیم خلق‌وخو و رشد استخوان‌ها و عضلات ضروری است، از همین رو طب سنتی توصیه می‌کند که خواب کودکان منظم، در ساعات شب و با تغذیه سبک همراه باشد.
در دوران بلوغ، مزاج صفراوی غالب می‌شود و نوجوانان ممکن است دچار بی‌خوابی، خواب سبک یا بیداری‌های مکرر شوند، به‌ویژه در شرایط استرس یا هیجان‌های روانی و طب سنتی در این مرحله بر تعدیل حرارت، کاهش تحریکات روانی و تنظیم فعالیت‌های روزانه تأکید دارد تا خواب به تعادل برسد.
در سالمندی، مزاج سرد و خشک (سوداوی) غالب می‌شود و سالمندان به طور معمول خواب سبک‌تر، کوتاه‌تر و گاه ناآرام‌تری دارند و طب سنتی برای این گروه توصیه‌هایی مانند مصرف غذاهای گرم و رطوبت‌بخش، استفاده از گیاهان آرام‌بخش و پرهیز از خواب روزانه در ساعات سرد دارد، همچنین ایجاد آرامش روانی و کاهش تنش‌های ذهنی از اصول مهم در بهبود خواب سالمندان است.
طب سنتی با درک تفاوت‌های مزاجی در مراحل زندگی، تدابیر خواب را به‌صورت شخصی‌سازی‌شده ارائه می‌دهد که این رویکرد نه‌تنها به بهبود کیفیت خواب کمک می‌کند، بلکه می‌تواند نقش مهمی در ارتقای سلامت روانی و جسمی در سنین مختلف ایفا کند.
ایمنا: با توجه به پیوند خواب و رؤیا با مزاج، آیا می‌توان از تحلیل خواب‌ها برای تشخیص یا اصلاح اختلالات روانی و جسمی بهره گرفت؟
یوسفیان: در طب سنتی، خواب و رؤیا نه‌تنها بازتابی از وضعیت جسمی، بلکه آیینه‌ای از حالات روانی و مزاجی فرد است و حکمای طب سنتی معتقد بودند که نوع، کیفیت و محتوای خواب‌ها می‌تواند نشانه‌هایی از تعادل یا اختلال در اخلاط بدن و قوای ذهنی باشد، بنابراین تحلیل خواب‌ها می‌تواند ابزاری برای تشخیص و حتی اصلاح اختلالات روانی و جسمی باشد.
به عنوان مثال، رؤیاهای آشفته، ترسناک یا مکرر ممکن است نشانه‌ای از غلبه سودا یا خشکی مغز باشند و خواب‌های پرتحرک و هیجانی می‌توانند بیانگر تحریک صفرا یا اضطراب نهفته باشند یا خواب سنگین و مبهم ممکن است ناشی از غلبه بلغم یا رطوبت زیاد باشد و این نشانه‌ها در کنار سایر علائم بالینی می‌توانند به تشخیص دقیق‌تر کمک کنند.
طب سنتی از رؤیا به‌عنوان ابزار تربیتی و درمانی استفاده می‌کرد و برخی حکماً معتقد بودند که رؤیاها می‌توانند به فرد کمک کنند تا به شناختی عمیق‌تر از خود برسد، ترس‌ها و آرزوهای پنهان را بشناسد و مسیر اصلاح روانی را آغاز کند و این نگاه، رؤیا را به بخشی از فرایند درمان تبدیل می‌کند.
درمان اختلالات مرتبط با خواب و رؤیا به طور معمول با اصلاح مزاج آغاز می‌شود و استفاده از گیاهان دارویی، تنظیم تغذیه، اصلاح سبک زندگی و آرام‌سازی ذهن از جمله راهکارهای رایج است، همچنین توجه به معنای رؤیاها و گفت‌وگو درباره آنها می‌تواند به کاهش اضطراب و افزایش خودآگاهی کمک کند.