همشهری آنلاین- علی‌الله سلیمی: در تاریخ اجتماعی ایران، پدیده «قهوه‌خانه» و همچنین قهوه‌خانه‌نشینی به عنوان بخشی از اوقات فراغت مردان در محله‌های مختلف شهرها، تاریخ پر فراز و نشیبی دارد که بررسی کم و کیف آن، دستمایه کارِ محققان و پژوهشگران متعددی شده و آثار مختلفی هم در این زمینه تالیف و منتشر شده است. یکی از این آثار، کتاب «قهوه و قهوه‌خانه در ایران و شصت گفتار دیگر» به قلم محقق و پژوهشگر معاصر، سیدعلی آل‌داود است که در دو جلد تالیف و از سوی انتشارات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی(مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی) منتشر شده است. قبل از پرداختن به محتوا و جزئیات این کتاب، یادآوری این نکته خالی از لطف نیست که قهوه‌خانه در دوره صفوی پدید آمد و در دوره قاجاریه و پهلوی به اوج شکوفایی و رونق رسید. آن زمان در هر بازارچه، بازار، محله و کنار هر مجموعه صنفی از نانوایی گرفته تا قصابی و سبزی‌فروشی و گاراژها یک یا چند قهوه‌خانه فعالیت می‌کردند. قهوه‌خانه مثل یک نهاد اجتماعی- فرهنگی نقش‌مند در جامعه‌های سنتی شهرهای ایران عمل می‌کرده و در طول حیات چند صد ساله خود در هر زمان و دوره، به اقتضای اوضاع اجتماعی هر شهر و دیاری با مردم جامعه و فرهنگ مردم ارتباط داشته و همراه با گرایش‌ها و اعتقادات مذهبی مردم فعالیت می‌کرده است. آگاهی از پدیده قهوه‌خانه در ایران و شهرت آن در شهرها به دوره صفویه و پادشاهی شاه عباس اول می‌رسد. با این حال وجود قهوه‌خانه و رسم قهوه‌نوشی در آن را به دوره شاه تهماسب اول هم احتمال داده‌اند.
- پژوهشگری در حوزه تاریخ اجتماعی
تحقیق و پژوهش در باب تاریخ اجتماعی، از جمله جنبه‌های جذّاب و خواندنی در فرهنگ و تمدن ایرانی است و بر زوایای تاریک و نه چندان آشکار در گذشته این مرز و بوم و مردمان آن، پرتوهایی می‌افکند. در گذشته، ثبت و ضبط این جنبه‌ها چندان معمول نبود و مورخان و دیگر مولفان غالبا جز بر سبیل اتفاق، اشاره به این قبیل اطلاعات را لازم نمی‌شمردند. در موارد بسیار، ملاحظه آثار برجای مانده از «فرهنگ مادی» مانند سکه‌ها و مُهرها و نشان‌ها تا ظروف و اشیاء و نقوش و نگاره‌ها و سنگ‌نبشته‌ها و کتیبه‌ها و گورنبشته‌ها آگاهی‌های سودمندی در این زمینه‌ها به دست می‌دهد. تحقیق در این عرصه‌ها، دشوار و مستلزم جست و جو در انواع و اقسام مآخذ است و پژوهشگر هر قدر بیشتر در منابع و دیگر یادگارهای تاریخی جست و جو و با دقت‌نظر کند، حاصل کار به هدف نزدیک‌تر خواهد بود.
- انتشار مقالات پراکنده در یک کتاب
از چند دهه پیش تاکنون رسمی متداول شده که مؤلفان و نویسندگان مجموعۀ مقالات و نوشته‌های خود در نشریات را گردآورده و به‌گونه یک کتاب مستقل انتشار می‌دهند. شیوه‌ای مقبول که فواید بسیار دارد از جمله آنکه از پراکندگی نوشته‌ها جلوگیری کرده و همه آنها را به صورت اثری مضبوط و یکجا به جویندگان عرضه می‌دارد. مولف کتاب «قهوه و قهوه‌خانه در ایران و شصت گفتار دیگر» در مقدمه این اثر فاخر تاریخی- اجتماعی به جزئیات این کتاب اشاره و یادآوری کرده است: مطالب کتاب شامل ۶ بخش است و به‌رغم آنکه در عنوان کتاب اشاره به شصت گفتار شده کل کتاب شامل ۸۷ مقاله و یادداشت و رساله در شش بخش است. قهوه و قهوه‌خانه در ایران که عنوان کتاب هم از نام این بخش اقتباس شده، چهار مقاله است. دو مقاله نخستین یعنی قهوه و قهوه‌خانه، پیش از انتشار در این کتاب، نخستین‌بار در ایرانیکا به چاپ رسیده اما متن فارسی و یادداشت‌های مفصل آن بار اول است که در این مجموعه انتشار می‌یابد. مقاله سوم یعنی تنباکو در ادب فارسی هم پیش از این در نشریه نامه پارسی به چاپ رسیده اما در آن تجدیدنظر شده و مطالبی به آن افزوده است. همچنین مقاله قلیان و یادداشت‌های آن در سال‌های اخیر نوشته شده و نخستین‌بار است که مجال انتشار می‌یابد.