عطیه لباف
خبرنگار
کاخ سفید در آستانه نخستین سال خروج غیر قانونی امریکا از توافق بین‌المللی برجام که تأییدیه شورای امنیت سازمان ملل متحد را هم با خود دارد، پایان معافیت‌های نفتی ایران را اعلام کرد. بر اساس اعلام کاخ سفید «دونالد ترامپ رئیس جمهور تصمیم گرفته معافیت‌های نفتی ایران را دیگر تمدید نکند.»
در بیانیه کاخ سفید که روز گذشته لحظاتی پیش از نشست مایک پمپئو، وزیر خارجه امریکا منتشر شد، آمده است: «دونالد ترامپ تصمیم گرفته است استثنائات مربوط به کاهش خرید نفت از ایران را که در ماه مه به پایان می‌رسند (معافیت‌های تحریمی) تمدید نکند. هدف از این تصمیم رساندن صادرات نفت ایران به صفر است تا این کشور به منابع اصلی درآمد خود دست نیابد. امریکا، عربستان سعودی، امارات عربی متحده و دیگر متحدان و دوستانمان تلاش خواهند کرد که بازار نفت از تأمین نفت کافی برخوردار باشد. ما بر روی یک روند زمانبندی شده به توافق دست یافته‌ایم که همزمان با برچیده شدن نفت ایران از بازارهای جهانی، تقاضاهای احتمالی نفت پاسخ داده شود. امریکا و متحدانش همچنین متعهد شده‌اند تا فشارهای اقتصادی را علیه ایران افزایش دهیم تا این کشور دست از اقدامات بی‌ثبات کننده خود که تهدیدی برای امریکا و متحدانمان و امنیت منطقه است بردارد.»
امریکا با این اقدام به دنبال صفر کردن صادرات نفت ایران است اما بازار چندان نسبت به جایگزین‌های نفت ایران اطمینان ندارد. به‌طوری که قیمت نفت در معاملات روز گذشته بازارها با افزایش 2 دلاری مواجه بود و به 74 دلار برای هر بشکه رسید. حتی این افزایش قیمت پیش از اعلام رسمی اتمام معافیت‌های نفتی رخ داد. چراکه یکشنبه شب روزنامه واشنگتن پست به نقل از دو مقام امریکایی گزارش داده بود «روز دوشنبه صبح به وقت واشنگتن، وزیر خارجه امریکا به رسانه‌ها اعلام خواهد کرد که از روز دوم ماه مه، واشنگتن دیگر هیچ معافیت تحریمی جدیدی به کشورهایی که پیش از این دارای معافیت برای خرید نفت از ایران بودند اعطا نخواهد کرد.»
مقامات امریکایی ادعا کرده‌اند که اختلال در بازار نفت به دو دلیل حداقلی خواهد بود؛ اول اینکه در حال حاضر عرضه بیش از تقاضا است و دوم اینکه کشورهای عربستان سعودی و امارات متحده عربی و دیگر متحدان امریکا متعهد به ایجاد تعادل در بازار نفت هستند. اینکه چقدر امکان جایگزینی نفت امریکا و کشورهای عربی با نفت ایران وجود دارد، هنوز مشخص نیست اما مقامات وزارت نفت ایران می‌گویند که صادرات نفت خام ایران بدون معافیت‌های امریکا نیز به صفر نخواهد رسید. در این باره چندی پیش بیژن زنگنه وزیر نفت نیز در پاسخ به این سؤال «ایران» که آیا بدون معافیت‌های نفتی امریکا صادرات نفت خام ایران صفر خواهد شد، گفت: «به هیچ وجه، ایران بدون معافیت‌های نفتی امریکا هم به صادرات نفت خود ادامه خواهد داد و تمام توانمان را در این مسیر به کار خواهیم گرفت.»
ایران اعتباری برای معافیت‌های اعطایی قائل نبود
سیدعباس موسوی سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان با اشاره به اقدام اخیر امریکا در زمینه تحریم‌های نفتی گفت: با توجه به غیرقانونی بودن اصل تحریم‌های مورد نظر، جمهوری اسلامی ایران اصولاً ارزش و اعتباری برای معافیت‌های اعطایی بر تحریم‌ها قائل نبوده و نیست.
او در ارتباط با بیانیه اخیر کاخ سفید مبنی بر عدم تمدید معافیت برای خریداران نفت ایران اظهار کرد: با این حال، با توجه به تأثیرات منفی عملی این تحریم‌ها و احتمال افزایش این اثرات منفی با عدم تمدید معافیت‌ها، وزارت امور خارجه امروز به صورت مستمر با تمامی نهادهای ذیربط داخلی در تماس بوده و نیز رایزنی‌های فشرده‌ای با بسیاری از شرکای خارجی اعم از اروپایی، بین‌المللی و همسایگان صورت داده است. نتیجه این تماس ها و رایزنی‌های داخلی و خارجی به مراجع عالی تصمیم‌گیری منعکس شده و بزودی تصمیم مقتضی در این خصوص اتخاذ و اعلام خواهد شد.
واکنش‌های بین‌المللی به اتمام معافیت‌ها
هرچند که امریکا می‌خواهد با استفاده از این فشارها ایران را به پای میز مذاکره بکشاند، اما در عمل در حال تهدید تعادل عرضه و تقاضا در بازار نفت، فشار به اقتصاد شرکای استراتژیک خود در آسیا و بالا رفتن قیمت‌ها و شکل‌گیری نارضایتی در مصرف کنندگان انرژی بویژه شهروندان خود نیز هست. به‌طوری که اعلام این خبر با واکنش‌های متعددی در سطح جهان مواجه شد. پایان دادن به این معافیت‌های شش ماهه، بیشترین تأثیر منفی را بر چین و هند، بزرگترین خریداران نفت ایران خواهد گذاشت.
از این رو مولود چاوش‌اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه در واکنش به این تصمیم امریکا در توییتی نوشت: «تصمیم آمریکا برای اتمام معافیت‌های نفتی ایران نه تنها به حفظ صلح و ثبات خاورمیانه کمکی نمی‌کند، بلکه به مردم ایران آسیب می‌زند. ترکیه تحریم‌های یکجانبه و تحمیل چگونگی روابط یک کشور با همسایه‌اش را قبول ندارد.»
گنگ شوانگ، سخنگوی وزارت خارجه چین نیزاعلام کرد که این کشور با تحریم‌های یکجانبه امریکا علیه ایران مخالف است و همکاری‌های دوجانبه چین با ایران مطابق با قوانین بین‌الملل ادامه دارد. با این وجود او در این باره که آیا پکن به خواست واشنگتن مبنی بر توقف واردات نفت از ایران عمل خواهد کرد یا خیر، پاسخی نداد.
دونگ شیوچنگ، مدیر تحقیقات سیاست انرژی در دانشگاه بین‌المللی تجارت و اقتصاد پکن بر این باور است که احتمالاً شرکت‌های چینی واردات خود را از ایران کاهش می‌دهند تا سطحی از سازگاری خود را با این تصمیم نشان دهند. اما «غیرممکن است که چین واردات نفت خود را از ایران متوقف کند زیرا چنین کاری با سیاست‌های بلندمدت پکن تطابق ندارد.» چین در مذاکرات سخت تجاری با امریکا قرار دارد و این اقدام امریکا برای چین یک علامت منفی است. کره جنوبی، متحد نزدیک امریکا و از خریداران اصلی نفت ایران هنوز واکنشی رسمی به این خبر نداشته است. با این وجود کیم جائه-کیونگ از مؤسسه اقتصاد انرژی کره می‌گوید که پایان دادن به این معافیت «برای کره جنوبی مشکل آفرین است؛ بویژه اگر سئول نتواند میعاناتی به ارزانی تولیدات ایران برای بخش پتروشیمی خود فراهم کند.»
ژاپن، دیگر متحد نزدیک امریکا و از خریداران سنتی نفت ایران نیز هنوز اعلامیه رسمی منتشر نکرده است اما تاکایوکی نوگامی، رئیس شرکت ملی نفت، گاز و فلزات ژاپن (JOGMEC) اعلام کرد که پایان دادن به سیاست لغو معافیت‌ها «سیاست خوبی از سوی آقای ترامپ نخواهد بود». نوامبر سال گذشته، وزارت خارجه امریکا معافیت‌های 180 روزه‌ای را به 8 کشور خریدار نفت و میعانات ایران ارائه کرده بود تا در این فاصله به دنبال منابع جایگزین غیر از نفت ایران باشد. آخرین آمار منابع ثانویه اوپک نشان می‌دهد که ایران در ماه مارس بیش از 2 میلیون و 600 هزار بشکه در روز صادرات نفت خام داشته که اگر تنها این آمار را ملاک قرار دهیم بازهم کشورهای عضو اوپک توان جایگزینی نفت خام تولیدی ایران را در بازار نخواهند داشت. بخشی از این تولید در داخل کشور مصرف می‌شود اما روزانه بیش از یک میلیون بشکه از آن صادر می‌شود. این درحالی است که مازاد ظرفیت تولید پایدار تمام کشورهای جهان یک میلیون بشکه در روز نخواهد بود.
ما هوادار مردم ایران هستیم!
علیرغم اینکه تحریم‌های امریکا باعث آسیب مستقیم به مردم عادی ایران شده است، مقامات امریکایی ادعا می‌کنند که این تحریم‌ها مردم را هدف نگرفته است. واشنگتن پست نوشته است: «مایک پمپئو اخیراً در یک نشست محرمانه اعتراف کرده است که هیچ تضمینی وجود ندارد مردم عادی در این زمینه آسیب نبینند.»
اما وزیر امور خارجه امریکا روز گذشته در این باره اظهار نظر دیگری کرد. او گفت: «می‌خواهم مردم ایران بدانند در کنارشان هستیم و اجازه نمی‌دهیم سرکوبگران آرام بگیرند. امیدواریم زندگی بهتری برای شهروندان ایران شکل بگیرد. ما هوادار مردم ایران هستیم نه هوادار یک گروه خاص در خارج از ایران همچون مجاهدین خلق(منافقین). این سیاست دولت امریکا است. اگر رهبران ایران حمله کنند، امریکا پاسخ جدی خواهد داد. بنابراین برای حفظ منافع امریکا در شیوه‌ای درست پاسخ خواهیم داد. ما 12 شرط مطرح کرده‌ایم، اگر انجام شود می‌توانند به میز مذاکره بیایند.»
پمپئو همچنین اظهار کرد: «40 درصد درآمد ایران از نفت است. پیش از بازگشت تحریم‌ها، ایران در سال حدود 50 میلیارد دلار درآمد داشت اما امروز برآوردهای ما نشان می‌دهد که بیش از 10 میلیارد دلار کاهش درآمد داشته است. فعالیت‌های ایران را رصد خواهیم کرد و به سود کشوری نیست که خرید نفت از ایران را ادامه دهند. البته می‌خواهیم مطمئن شویم که بازارها در ثبات باشند.»
او افزود: «با شرکا و کشورهای خریدار عمده نفت ایران صحبت کردیم که از نفت خام ایران دور شوند. با تولید کنندگان بزرگ نفتی مذاکره کرده‌ایم تا بازار نفت جهان کمبود نداشته باشند. عربستان سعودی و امارات متحده عربی تضمین کرده‌اند که بازار نفت را جبران کنند. خود امریکا هم به عنوان یک تولید کننده عمده نفت است. می‌توانم تایید کنم که هرکدام از کشورهای تولیدکننده نفت با مشتریان سابق ایران کار می‌کنند تا آنها را از نفت خام ایران بی‌نیاز کنند.»
وزیر خارجه امریکا با اشاره به تولید نفت خام ایالات متحده و افزایش تولید آن، اضافه کرد: «وزارت انرژی نشان می‌دهد که تولید نفت ما بیشتر از سال 2017 شده است در نتیجه هدف ما در به صفر رساندن صادرات نفت ایران جدی است.»
او مدعی ایجاد ائتلاف بزرگ علیه ایران شد و ادامه داد: «اسرائیل و برخی کشورهای عربی به ما پیوسته‌اند. کشورهای اروپایی هم در این باره با ما همراهی خواهند کرد.»
گفت وگو
امریکا از تحریم ایران زیان خواهد کرد
سیدمهدی حسینی کارشناس برجسته حوزه انرژی درباره اتمام دوره معافیت‌های 8 مشتری نفتی ایران یعنی چین، هند، ژاپن، کره جنوبی، ترکیه، تایوان، یونان و ایتالیا به چند سؤال خبرنگار ما پاسخ داد.
آیا صادرات نفت ایران در نبود معافیت‌های نفتی صفر خواهد شد؟
خیر. در نهایت ممکن است که گرفتاری‌هایی در این زمینه برای ما اجرا شود، اما اینطور نیست که صادرات نفت کشورمان صفر شود. حتی در شرایطی هم که تحریم سازمان ملل داشتیم، صادرات نفت ایران ادامه یافت. ادامه دادن صادرات، کاملاً اجرایی است و می‌توان به آن عمل کرد.
آیا امریکا توان جایگزینی نفت خود را به جای نفت ایران دارد؟
امریکا تصمیم گرفته است که فشار به ایران را حداکثر کند. موضوع جدیدی نیست. بارها اعلام کرده که از طریق این تحریم‌ها می‌خواهد ایران را پای میز مذاکره بیاورد. اما پارامترهای دیگری در این زمینه وجود دارد که نباید نادیده گرفت. امریکا توان و ظرفیت تولید واقعی برای جایگزینی نفت ایران را ندارد. مقامات امریکا اخیراً در یکی از مصاحبه‌ها اعلام کرده بودند که برای خارج کردن نفت ایران 6 میلیون بشکه از ذخایر استراتژیک خود را به بازار وارد می‌کنند. بالاخره این راه حلی است که در کنار عرضه بیشتر نفت رقبای ایران به بازار، بخشی از کمبود نفت ایران را جبران می‌کند و اجازه نمی‌دهد که قیمت نفت بالا برود. ولی به صورت درازمدت نمی‌تواند ادامه پیدا کند. ذخایر استراتژیک معمولاً نباید دست بخورد و وقتی دست خورد، باید جایگزین شود. بویژه آنکه بهار فصل ذخیره‌سازی است، نه برداشت. کاهش ذخایر خود باعث افزایش قیمت‌ها می‌شود. این پیچیدگی‌ها، مشکلاتی است که امریکا با آن روبه‌روست.
عربستان و امارات چطور؟
این ادعای توان افزایش تولید عربستان و امارات به میزان صادرات ایران نیز یک بلوف است. همیشه گفته‌ام که عربستان این چنین ظرفیت مازادی را به صورت دائمی ندارد. یک بلوف سیاسی برای امتیاز‌گیری از امریکاست. تولید واقعی نفت خام عربستان در اوج خود به 10.4 میلیون بشکه در روز رسید و به سرعت افت کرد. اما تولید این کشور‌ها برای جایگزینی باید پایدار باشد. بعید می‌دانم که عربستان و امارات توانایی‌اش را داشته باشند.
آیا کشور دیگری به دنبال تصاحب بازار ایران است؟
بله، روسیه، عراق و کویت نیز رقبای ایران در بازار نفت هستند و احتمالاً از فرصت ایجاد شده استفاده خواهند کرد.
فکر می‌کنید که قیمت نفت خام در نتیجه تحریم ایران دوباره 100 دلار خواهد شد؟
خیر. ترامپ مانع از این افزایش قیمت خواهد شد. چراکه انتخابات 2020 ریاست جمهوری امریکا در راه است و جامعه امریکا حساسیت شدیدی به قیمت فرآورده‌ها در پمپ بنزین‌ها دارد. اگر قیمت حامل‌های انرژی از جمله بنزین و نفت گاز به بالاتر از 3.5 دلار برای هر گالن در پمپ بنزین‌ها برسد ترامپ در دور بعدی رأی نمی‌آورد. پس باید سعی کند که قیمت‌ها را متعادل نگه دارد. هرچند که سیاست‌های امریکا در حوزه انرژی از نفت گران حمایت می‌کند. امریکا از 5 منطقه نفت شیل تولید می‌کند که اگر قیمت نفت خام در بازارهای بین‌المللی بالاتر از 70 دلار باشد تولید آن برای بخش خصوصی صرفه اقتصادی خواهد داشت. در کمتر از این رقم تولید نفت غیرمتعارف امریکا که بیش از 7 میلیون بشکه از تولید این کشور را تشکیل می‌دهد، صرفه اقتصادی نخواهد داشت.
توافق اوپک پلاس پشتوانه حذف نفت ایران از بازار نیست؟
اعلام می‌شود که اوپک و متحدانش نظیر روسیه 1.2 میلیون بشکه در روز از بازار خارج کرده‌اند. محوریت این توافق را عربستان دارد. اما معتقدم که عربستان هم نه به خاطر اوپک پلاس، بلکه به صورت فنی تولیدش کاهش پیدا کرده است. عربستان زمانی هرچه که توانست استخراج کرد، بعد توان تولیدش کاهش یافت و حالا منت آن را سر اوپک پلاس گذاشته است. فکر نمی‌کنم ظرفیت تولید اوپک پلاس تفاوت چندانی با حال حاضر داشته باشد.