حدود ۱۰روز مانده به پایان معافیت هشت کشور از تحریم‌های نفتی آمریکا علیه ایران، دونالد ترامپ در اقدامی ناگهانی بازار جهانی نفت را شوکه کرد. صبح روز گذشته برای بازار نفت با تمرکز بر خبری آغاز شد که نخستین بار از سوی روزنامه واشنگتن پست و پس از ساعاتی به شکل بیانیه کاخ سفید منتشر شد. «تمدید نشدن معافیت خریداران نفت ایران از تحریم‌های آمریکا» خبری بود که ابتدا به شکل غیررسمی و به نقل از دو منبع آگاه در وزارت خارجه آمریکا اعلام شد. این خبر ساعت هشت و نیم صبح به وقت واشنگتن، با انتشار بیانیه کاخ سفید به تایید رسمی رسید و پس از آن از سوی مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا نیز در نشستی خبری اعلام شد.
در این بیانیه که عنوان آن «همکاری ایالات متحده آمریکا، عربستان سعودی و امارات متحده عربی درباره انرژی و سیاست‌های ایران» است؛ تاکید شده دونالد ترامپ به‌عنوان رئیس‌جمهوری آمریکا تصمیم گرفته است معافیت از تحریم‌های نفتی را برای مشتریان نفت خام ایران تمدید نکند. این تصمیم در جهت صفر کردن صادرات نفت خام ایران و حذف درآمدهای نفتی اتخاذ شده است. با این حال تبعات اقتصادی این اقدام تنها شامل حال ایران نخواهد بود و کشورهای مصرف‌کننده نفت خام، از جمله بزرگترین مشتریان نفت خام ایران که همزمان با آمریکا روابط تجاری و سیاسی دارند نیز تحت تاثیر قرار خواهند گرفت. در عین حال حذف نفت ایران از بازار می‌تواند سمت عرضه این کالای استراتژیک را بیش از پیش در تنگنا قرار دهد.
با وجود تبعاتی از این دست، آنطور که در بیانیه کاخ سفید تاکید شده، آمریکا، عربستان و امارات متحده عربی با اطمینان از مناسب بودن عرضه نفت خام در بازار توافق کرده‌اند به منظور جبران خروج نفت ایران از بازار، در صورت نیاز اقدامات لازم و به موقع برای پاسخ به تقاضای بازار را انجام دهند. حرکت آمریکا به سمت افزایش فشار بر فروش نفت ایران در حالی است که پیش از این کارشناسان با اشاره به بازگشت نفت به بیش از ۷۰ دلار بر بشکه و همچنین کسری عرضه دو میلیون بشکه‌ای در روز عرضه نفت خام نسبت به تقاضای آن در صورت حذف ایران از بازار، پیش‌بینی می‌کردند دولت ترامپ دست‌کم معافیت از تحریم‌های نفتی ایران را برای پنج کشور از هشت کشور حاضر در لیست معاف شده‌ها را تمدید کند. با این حال به نظر می‌رسد واشنگتن، با تکیه به لابی‌های ترامپ با کشورهای تولیدکننده نفت خام از جمله عربستان و متحدانش که از چند روز گذشته آغاز شد، ریسک لغو معافیت‌های نفتی ایران را پذیرفته است.
آنطور که پمپئو روز گذشته در نشستی خبری اعلام کرد هیچ استثنایی برای خریداران نفت ایران وجود نخواهد داشت و آمریکا تلاش دارد از تاریخ دوم مه (۱۲ اردیبهشت) فروش نفت ایران به بازار جهانی را صفر کند. با این حال به نظر می‌رسد آمریکا برای دست یافتن به این هدف با موانعی روبه‌رو باشد. نخستین مانع روش‌هایی است که وزارت نفت ایران با تکیه به تجربیات دور قبلی تحریم‌ها، در دور زدن تحریم‌ها به آنها اشراف دارد. مانع دوم به اعتراض مشتریان بزرگ نفت ایران به این اقدام آمریکا بازمی‌گردد. هند و چین دو کشور بزرگ خریدار نفت ایران هستند که با وجود روابط سیاسی و اقتصادی گسترده با آمریکا، با صفر کردن فروش نفت ایران مخالفت و نسبت به خرید نفت ایران ابراز امیدواری کرده‌اند. در عین حال نمی‌توان از ریسک ژئوپلیتیک صفر کردن صادرات نفت ایران چشم‌پوشی کرد؛ ریسکی که می‌تواند بازار جهانی نفت را در شرایط وخیمی قرار دهد. ایجاد محدودیت در استفاده نفتکش‌ها از تنگه هرمز که پیش از این رئیس‌جمهوری ایران در رابطه با آن صحبت کرده بود، ریسکی است که می‌تواند ترانزیت حدود ۱۸میلیون بشکه از عرضه نفت دنیا را با مشکل مواجه سازد. کارشناسان این ریسک را به خصوص با توجه به قرار گرفتن نام سپاه پاسداران ایران در لیست گروه‌های تروریستی از سوی کاخ سفید، بیش از پیش جدی ارزیابی می‌کنند. معافیت از تحریم‌های نفتی آمریکا علیه ایران در تاریخ پنج نوامبر و همزمان با آغاز فاز دوم تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه کشورمان، از سوی کاخ سفید به هشت کشور چین، هند، کره‌جنوبی، ژاپن، ترکیه، ایتالیا، یونان و تایوان اعطا شد و تا پیش از این پیش‌بینی‌های بین‌المللی با توجه به شرایط بازار نفت و نزدیک بودن بیش از اندازه عرضه و تقاضا به یکدیگر، انتظار داشتند معافیت‌ها دست‌کم برای پنج کشور حاضر در این لیست تمدید شود.
نقش ایران در جهش ۵/ ۲ درصدی قیمت نفت
تصمیم آمریکا برای تمدید نکردن معافیت‌های نفتی خریداران نفت ایران که «صفر کردن صادرات نفت ایران» را هدف قرار داده باعث شد روز گذشته نفت به بیشترین سطح قیمتی در سال ۲۰۱۹ برسد. بر این اساس هر بشکه نفت خام برنت در آخرین روز کاری هفته گذشته در حالی در محدوده ۷۲ دلار بر بشکه قرار داشت که با انتشار خبر تمدید نشدن معافیت‌های نفتی از سوی آمریکا، در برخی ساعات روز به بیش از ۷۴ دلار بر بشکه نیز صعود کرد. با این حال این نفت شاخص در ادامه معاملات روز گذشته رفت و برگشت‌هایی داشت و تا لحظه تنظیم این خبر (ساعت ۱۸:۳۰) با ۸۱/ ۱ دلار رشد قیمت روی ۸۱/ ۷۳ دلار بر بشکه ایستاد. هر بشکه نفت خام آمریکا نیز ۵۵/ ۱ دلار رشد قیمت را تجربه کرد و به ۵۵/ ۶۵ دلار بر بشکه رسید. به گزارش رویترز، پیش‌بینی‌ها این انتظار را مطرح می‌کنند که با تلاش آمریکا برای صفر کردن فروش نفت ایران، قیمت نفت خام برنت به بیش از ۸۶ دلار بر بشکه، یعنی بالاترین سطحی که در سال ۲۰۱۸ تجربه کرد، بازگردد. این سطح قیمتی سال گذشته با جدی شدن احتمال خروج دونالد ترامپ از توافق بین‌المللی برجام و بازگشت تحریم‌ها علیه ایران برای نفت رقم خورد. همچنین پیش‌بینی‌ها عبور هر بشکه نفت خام آمریکا از ۷۶ دلار بر بشکه را نیز برای این نفت شاخص بازار انتظار دارند.
اثر پروانه‌ای لغو معافیت‌های نفتی
چین، هند، کره‌جنوبی، ژاپن و ترکیه پنج کشوری هستند که برخلاف ایتالیا، یونان و تایوان طی شش ماه گذشته از فرصت معافیت از تحریم‌های نفتی آمریکا استفاده کرده و به واردات نفت از ایران ادامه داده‌اند.این کشورها در حالی وابستگی زیادی به واردات نفت دارند که اگر تداوم رشد قیمت نفت در نتیجه تلاش برای حذف نفت ایران از بازار ادامه داشته باشد، با مشکلاتی مانند کسری بودجه و افزایش تورم مواجه می‌شوند. برای میزان اهمیت قیمت نفت برای این کشورها کافی است بدانیم که هند به‌عنوان متحد سیاسی و اقتصادی آمریکا همواره به‌دنبال کسب معافیت از تحریم‌های آمریکا بوده و روز گذشته نیز نسبت به تداوم خرید نفت از ایران ابراز امیدواری کرد. بر این اساس یک مقام هندی در واکنش به خبر تصمیم آمریکا برای عدم‌تمدید معافیت‌ها از تحریم نفتی ایران گفت: آمریکا باید مراقب متحدان خود و شرکای استراتژیکش باشد. ما امیدواریم باز هم معافیت بگیریم و بتوانیم نفت ایران را بخریم. این مقام آگاه گفت: از ابتدا صحبت از کاهش تدریجی واردات ایران تحت تحریم‌ها بود و قرار نبود یکباره واردات را صفر کرد.
به این ترتیب متحدان آمریکا بار دیگر تحت‌تاثیر تصمیمات ناگهانی ترامپ قرار گرفته‌اند و شاید به‌دلیل همین غیرقابل‌پیش‌بینی بودن تصمیمات ترامپ است که هند نسبت به تداوم خرید نفت از ایران ابراز امیدواری کرده است. چین نیز به‌عنوان بزرگترین مقصد نفت ایران در آسیا، روز گذشته از تلاش دولت آمریکا برای پایان بخشیدن به معافیت‌های فروش نفت ایران به شدت انتقاد کرد. چین و هند که بزرگترین مشتریان نفتی ایران هستند، در چند ماه گذشته در تلاش برای متقاعد کردن دولت آمریکا برای تمدید معافیت‌های فروش نفت ایران بوده‌اند. گنگ شوآن، سخنگوی وزارت امور خارجه چین از لغو معافیت و تشدید تحریم‌های یک جانبه نفتی علیه ایران به شدت انتقاد کرده و آن را یک اقدام غیرمنصفانه خوانده است. اعتراض و امیدواری این کشورها در شرایطی است که نه تنها افزایش قیمت نفت می‌تواند به اقتصاد آنها ضربه بزند، بلکه یافتن جایگزینی برای نفت ایران می‌تواند هزینه‌های آنان را به شدت افزایش دهد. برای مثال پالایشگران کره‌جنوبی در حالی تاکنون میعانات گازی ایران را در فاصله‌ای اندک و با کیفیتی قابل‌قبول دریافت کرده‌اند که تحت فشار آمریکا، باید به سراغ تامین‌کنندگانی در آفریقا و استرالیا بروند. این تغییر برای آنان افزایش هزینه‌های حمل و نقل و همچنین کیفیت متفاوت نفت دریافتی را به همراه دارد. آمریکا نیز به‌عنوان کشوری که حالا تولیداتش به بیش از ۱۲ میلیون بشکه در روز رسیده در حالی گزینه‌ای دیگر برای جایگزین شدن با نفت خام ایران است که هم نوع نفت تولیدی این کشور با نفت ایران متفاوت است و هم فاصله جغرافیایی آن برای خریداران آسیایی نفت ایران منطقی نیست.
بازی عربستان در زمین آمریکا
در کنار تاکید بیانیه کاخ سفید بر همکاری آمریکا با عربستان سعودی و امارات‌متحده عربی، روز گذشته وزیر نفت عربستان اعلام کرد برای ایجاد توازن در بازار نفت با سایر تولیدکنندگان همکاری خواهد کرد. این اظهارنظر به فاصله کوتاهی پس از اعلام رسمی لغو معافیت‌های نفتی برای مشتریان نفت خام ایران اعلام شد. به گزارش خبرگزاری رویترز، خالد الفالح در بیانیه‌ای اعلام کرد: عربستان سعودی تحولات بازار نفت را پس از بیانیه کاخ سفید در مورد تحریم‌های نفتی ایران با دقت رصد می‌کند. در این راستا عربستان با دیگر تولیدکنندگان نفت خام همراهی خواهد کرد تا این اطمینان حاصل شود که عرضه کافی برای مصرف‌کنندگان وجود دارد و بازار نفت از تعادل خارج نخواهد شد.» این بیانیه در حالی از سوی وزیر نفت عربستان منتشر شده است که پیش از این سعودیها یک بار از ترامپ بازی خورده بودند. سعودیها پیش از بازگشت فاز دوم تحریم‌های آمریکا علیه ایران در تاریخ ۵ نوامبر، در پی درخواست ترامپ برای جبران حذف نفت ایران از بازار جهانی، تولیداتشان را به بیش از ۱۱ میلیون بشکه در روز افزایش دادند. با این حال همزمان با شروع فاز دوم تحریم‌ها، آمریکا هشت خریدار نفت ایران را از تحریم‌های نفتی معاف کرد. عربستان در پی این اقدام بار دیگر توافق کاهش تولید را میان کشورهای عضو و غیرعضو اوپک شکل داد. با این حال با اعلام رسمی عربستان برای افزایش تولید و جبران خلأ ایران در بازار نفت، این توافق که طبق آن تولیدات اوپک پلاس باید در شش ماه نخست ۲۰۱۹ با کاهش ۲/ ۱ میلیون بشکه‌ای همراه شود، از حالا ازبین رفته تصور می‌شود. دونالد ترامپ که پیش از این نیز اثبات کرده برای دخالت در امور اوپک تمایل زیادی دارد، روز گذشته اعلام کرد عربستان سعودی و دیگر کشورهای عضو اوپک می‌توانند در جریان تحریم کامل فروش نفت ایران، هر میزان افت عرضه‌ای از سمت ایران را جبران کنند. این اظهارنظر در حالی از سوی رئیس‌جمهوری آمریکا بیان شده است که ایران عضوی از اوپک است که در بنیان‌گذاری این سازمان نقش سازنده‌ای داشته است.
اختلاف در اوپک
در پی اعلام آمادگی عربستان برای جبران افت عرضه نفت ایران، سخنگوی وزارت نفت عراق روز گذشته اعلام کرد هر تصمیمی برای افزایش یا کاهش تولید نفت باید با توافق اوپک گرفته شود. سخنگوی وزارت نفت عراق همچنین اعلام کرد عراق به توافق کاهش اوپک و متحدانش پایبند است و هر تصمیمی برای افزایش یا کاهش تولید نفت باید با توافق اوپک گرفته شود. عاصم جهاد در پاسخ به این سوال که آیا عراق حاضر است برای جبران نبود احتمالی عرضه نفت ایران تولیدش را افزایش دهد، گفت: عراق هیچ تصمیم یک‌جانبه‌ای برای جبران کاهش نفت در بازار به هر دلیلی نمی‌گیرد.