صاحب‌خبر - محمدرضا ستاری
با گذشت چندین روز از ناپدید شدن جمال خاشقجی روزنامهنگار مشهور عربستانی، هر روز ابعاد جدیدی از سرنوشت او و همچین پس لرزه‌های ناشی از قتل وی توسط خاندان سعودی روشن می‌شود. در همین راستا، روز گذشته دو خبر مهم از سوی رسانه‌های خبری باعث شد تا روند ماجرای جمال خاشقجی وارد فاز جدیدی از تحولات شود.
خبر نخست به صورت دقیق منتشر شد؛ اینکه تلویزیون دولتی عربستان مرگ خاشقجی را تائید و اعلام کرد که او طی یک درگیری در داخل ساختمان کنسول‌گری این کشور در استانبول ترکیه کشته شده است. در اطلاعیه تلویزیون عربستان آمده است که این روزنامهنگار منتقد حکومت پس از ورود به کنسول‌گری با برخی از افراد درگیری لفظی پیدا کرده و با وخامت این درگیری او کشته شده است. در همین رابطه پادشاه عربستان نیز پس از 17 روز سکوت، از مرگ خاشقجی ابراز تاسف کرده و خواستار بررسی دقیق‌تر تمامی ابعاد این ماجرا شده است.
پس از واکنش شدید افکار عمومی بین‌المللی نسبت به ناپدید شدن جمال خاشقجی و گسترش یافتن دامنه آن به بحث‌هایی همچون تحریم، تنبیه و حتی توافق برای برکناری محمد بن سلمان، متعاقب سفر مایک پمپئو وزیر خارجه آمریکا به ریاض و آنکارا، بحثی مبنی بر بی‌خبر بودن ملک سلمان از ماجرای قتل خاشقجی مطرح شد. در همان زمان برخی از ناظران معتقد بودند که پمپئو، سعودی‌ها را متقاعد کرده که قتل این روزنامهنگار را بر عهده بگیرند به طوری که القاء شود نیروهای خودسر دست به چنین عملی زده و پادشاه عربستان از این قضیه کاملاً مبرا است. در حقیقت ملک سلمان واقعاً از این ماجرا بی‌خبر بود، چرا که در همان زمان نیز کارشناسان در پاسخ به چنین اظهاراتی عقیده داشتند که تمامی تصمیم‌ها توسط محمد بن سلمان ولیعهد سعودی گرفته می‌شود و او مسئول مستقیم قتل جمال خاشقجی است. پس لرزه‌های اولیه این ماجرا، ابتدا دامن شاهزاده جوان سعودی را گرفت و حتی برخی از گمانه‌زنی‌ها حاکی از آن بود که اروپایی‌ها در حال رایزنی با آمریکا برای کنار گذاشتن محمد بن سلمان هستند. دومین پس لرزه با انتشار خبر مرگ یکی از افسران نیروی هوایی عربستان در یک حادثه رانندگی ایجاد شد و پس لرزه سوم نیز با انتشار اطلاعیه تلویزیون عربستان و متعاقب آن برکناری و دستگیری چندین نفر از مقامات امنیتی عربستان باعث افزایش دامنه تبعات قتل خاشقجی در استانبول شد.
سفیر عربستان در پاکستان جانشین احتمالی عادل الجبیر
اما نکته مهمی که می‌توان آن را به موازات تنش‌های ایجاد شده برای سعودی‌ها مد نظر قرار داد، خبر برکناری عادل الجبیر وزیر خارجه عربستان و جایگزینی او با سفیر فعلی عربستان در پاکستان است. در همین راستا، روز گذشته روزنامه اردو زبان «نوای وقت» گزارش داد که در نشست اخیر کابینه دولت عربستان به ریاست پادشاه این کشور، ملک سلمان با جایگزینی نواف سعید المالکی به جای عادل الجبیر موافقت کرده است. عادل الجبیر که از سال 2015 سکان‌دار دستگاه دیپلماسی عربستان بوده و یکی از ارکان همراهی با سیاست خارجی تهاجمی ولیعهد عربستان تلقی می‌شود، مانند محمد بن سلمان خارج از عرف‌های مرسوم خاندان سعودی به وزارت خارجه عربستان رسید. او نخستین شخصی است که بدون بستگی داشتن به خاندان سلطنتی در راس یکی از مهم‌ترین وزارتخانه‌های عربستان قرار گرفته است. الجبیر که به واسطه شغل پدرش، سال‌ها در خارج از عربستان زندگی و تحصیل کرده است، در سمت‌هایی همچون دستیار سفیر عربستان در آمریکا، سخنگوی سفارت عربستان در واشنگتن، عضو هیات نمایندگی عربستان در سازمان ملل و سفیر عربستان در آمریکا فعالیت داشته است.
پس از قدرت گرفتن محمد بن سلمان به عنوان وزیر دفاع و سپس ولیعهد شدن او، عادل الجبیر به واسطه ارتباطات گسترده‌ای که در آمریکا داشت در کمال تعجب وزیر خارجه عربستان شد. همراهی و توجیه خروج از استراتژی محافظه‌کارانه و ورود به سیاست خارجی تهاجمی، جنگ یمن، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و نیز پول پاشی‌های هنگفت به لابی‌های عربستان در سراسر دنیا از جمله کارهایی بود که وی با حمایت محمد بن سلمان مسئولیت آن را برعهده داشت. هر چند پیش از این در محافل خبری صحبت‌هایی از برکناری عادل الجبیر شنیده می‌شد، اما اگر این خبر منابع پاکستانی دقیق باشد، می‌توان گفت همزمانی آن با ماجرای چالش‌های قتل جمال خاشقجی برای عربستان نکته قابل تاملی است. سعودی‌ها اکنون با فشار بی‌سابقه بین‌المللی مواجه هستند و حالا پس از سال‌ها سکوت در قبال سیاست خارجی این کشور، قتل روزنامهنگار منتقد حکومت باعث شده تا دورنمای ولیعهد عربستان با ابهام مواجه شود؛ به خصوص اینکه پس از توفان انتقادات از عربستان در اروپا و آمریکا، اینک مقامات غربی نیز از لزوم برخورد و مقابله با سعودی‌ها سخن می‌گویند. در همین رابطه گزارش‌هایی منتشر می‌شود مبنی بر اینکه سفارت‌خانه‌های عربستان در خارج از این کشور به محلی برای شکار مخالفان تبدیل شده است. از سوی دیگر دونالد ترامپ رئیس ایالات متحده آمریکا نیز در داخل و همزمان با انتخابات سرنوشت‌ساز کنگره تحت فشار قرار گرفته تا موضعی جدی در قبال ریاض اتخاذ کند. روزنامه تایمز در مقاله خود ترامپ را با یک آزمون مهم روبه‌رو می‌بیند که باید به سرعت پاسخی درخور به جنایات خانواده سلطنتی عربستان بدهد. از سوی دیگر برخی از رسانه‌های پرنفوذ مانند نیوزویک نیز سیاست‌های ترامپ را عامل اصلی جاه‌طلبی‌های شاهزاده جوان عنوان کرده و گزارش دادند: لغو چندین قرارداد نظامی کافی نیست، زمان آن است که وزارت خزانه داری آمریکا تحریم‌های گسترده‌ای را علیه پادشاهی عربستان اعمال کند. زمان نمایش برای محمد بن سلمان تمام شده است. زمان پایان کل نظام استبدادی است که بن سلمان افراطی‌ترین نماینده آن است. به نظر می‌رسد ترامپ در مواجهه با چنین وضعیتی بار دیگر قصد دارد با ابهام آفرینی، این تهدید را برای دولتش به فرصت تبدیل کند. رویه او طی چند روز اخیر روندی کجدار و مریز بوده، به طوری که یک بار صحبت از جدیت و برخورد با عربستان را مطرح می‌کند و بار دیگر از اعتماد خودش به سعودی‌ها می‌گوید. او همچنین تصریح می‌کند که اگر قرار باشد عربستان را تحریم کنیم، تحریم تسلیحات شامل جریمه‌ها نخواهد شد، زیرا اگر سعودی‌ها از آمریکا سلاح نخرند از چین و روسیه تامین تسلیحات مورد نیازشان را خواهند کرد. همچنین در تازه‌ترین صحبت‌ها رئیس ایالات متحده آمریکا برای کاستن بار فشارهای افکار عمومی و رسانه‌ها اعلام کرده که عربستان متحد خوبی در منطقه خاورمیانه است و ما برای مقابله با ایران به آنها احتیاج داریم.
بازگشت به لاک محافظه‌کاری
در هر صورت آنچه به نظر می‌رسد، مسیر عربستان به خصوص در سیاست خارجی با راهبردهای این کشور پیش از قتل خاشقجی تفاوت‌های چشم‌گیری خواهد داشت. آنها مجبور خواهند بود که در چند جبهه به مقابله با فشارها پرداخته و احتمالاً تا آینده نزدیک بار دیگر به لاک محافظه‌کارانه خود باز خواهند گشت. در این میان جنگ فاجعه آمیز یمن، حمایت از گروه‌های افراطی، هزینه‌های کلان برای لابی‌گری در سراسر دنیا و نیز برخورد با منتقدان و مخالفان اکنون پرونده‌هایی هستند که روی میز قرار گرفته و به عقیده تحلیل‌گران با شرایطی که به وجود آمده، بعید است به زودی سعودی‌ها از آن خلاص شوند. در نتیجه باید در این میان قربانی‌هایی برای اشتباهات و جاه‌طلبی‌های محمد بن سلمان تراشیده شود که گویا نخستین قربانی پرنفوذ نیز عادل الجبیر خواهد بود. این مساله زمانی اهمیت می‌یابد که بدانیم منابع آگاه اعلام کردند که هدف از سفر پمپئو به ریاض رایزنی و مشاوره به سعودی‌ها برای خارج شدن از این بن‌بست است که یکی از مهم‌ترین محورهای آن تبرئه شدن پادشاه عربستان از ماجرای قتل خاشقجی است. در همین رابطه کارشناسان تاکید دارند اگر هدف از فشارها تغییر در ساختار آینده خاندان سعودی و کنار گذشتن ولیعهد باشد یا اینکه هدف تنبیه او و امتیازگری از محمد بن سلمان باشد، به طور یقین به موازات تغییر در سیاست خارجی عربستان، مقامات بیشتری از این کشور پایشان به ماجرای خاشقجی باز شده و به عنوان مقصر معرفی خواهند شد.∎