محمدرضا ستوده‌نیا، عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) با اشاره به پیشینه ترجمه‌های انجام شده از قرآن گفت: ترجمه قرآن از دیرباز مورد توجه بوده و یکی از زبان‌هایی که قرآن به آن ترجمه شده، زبان فارسی است. از زمانی که افراد در صدر اسلام با زبان‌های گوناگون به قرآن ایمان آوردند، مسئله ترجمه قرآن مطرح بوده و این موضوع همواره یکی از دغدغه‌ها به شمار آمده است؛ همچنین در روایت داریم که از زبان معصومین(ع)، برخی از آیات قرآن مانند سوره «حمد» به فارسی نیز ترجمه شده است.

وی افزود: ما اکنون شاهد ترجمه‌های زیادی به زبان فارسی هستیم و در قدیم این ترجمه‌ها به صورت فردی انجام می‌شد و مفسران و دانشمندانی قرآن را ترجمه می‌کردند، اما در دوره اخیر ترجمه‌ها به صورت گروهی نیز انجام می‌شود و شاید یکی از دغدغه‌ها همین باشد که در قدیم، وقتی کسی قرآن را ترجمه می‌کرد، مفسر قرآن بود و به بحث ادبیات عرب و زبان مبدأ و مقصد آشنا بود و در خود این توان را می‌دید که قرآن را ترجمه کند، اما امروزه با وجود نقدهای بسیاری که بر ترجمه‌ها انجام شده و به صورت مقاله یا کتاب و یا سمینار و نشست‌ها منتشر شده است، مترجمان احتیاط زیادی در ترجمه می‌کنند؛ چرا که هر عملکردی در ترجمه به سرعت مورد نقد قرار می‌گیرد.

ترجمه‌های گروهی، همان ضعف‌های ترجمه‌های فردی را دارد

ستوده‌نیا ادامه داد: در برخی از مؤسسات پژوهشی گروه‌هایی تشکیل شده که قرآن را به صورت گروهی ترجمه می‌کنند. برخی از این هسته‌ها و گروه‌ها، هسته‌های دانشجویی بوده و یا هسته‌هایی متشکل از پژوهشگران است و یا زیرنظر فردی که مفسر قرآن است و یا توان بالایی در ترجمه و تفسیر قرآن دارد، انجام می‌شود.

این پژوهشگر قرآن با بیان اینکه ترجمه‌های گروهی کار مفید و خوبی به شمار می‌آید، اما اشکالات و آسیب‌هایی بر آنها وارد است، بیان کرد: یکی از این آسیب‌ها ناهمگونی این نوع ترجمه‌ها بوده و ممکن است در ترجمه‌های گروهی هر بخش از قرآن توسط یک گروه یا فردی انجام شود که سبب ناهمگونی ترجمه‌ها شود؛ از این رو این موضوع به ویژه در عبارت‌های مشابه در قرآن اهمیت دارد و باید به شکلی یکسان انجام شود.

وی تصریح کرد: انتظاری که از ترجمه‌های گروهی می‌رود این است که این نوع ترجمه‌ها همراه با پیشرفت باشد و به سمت ترجمه صحیح و دقیق برود که در روند حاضر، این مسئله مشاهده نشده است و ترجمه‌های گروهی هنوز همان ضعف‌های ترجمه‌های فردی را دارد.

حضور افراد متخصص علوم قرآنی؛ لازمه رفع اشکالات ترجمه‌های گروهی

ستوده‌نیا لازمه رفع این اشکالات را حضور افراد متخصص علوم قرآنی در گروه مترجمان دانست و عنوان کرد: در ترجمه قرآن چند تخصص مورد نیاز است، مهمترین آن آشنایی کامل و عمیق با فهم قرآن است، یعنی مترجم باید منظور و مراد تقریبی آیه را بداند؛ چرا که برخی اوقات پی بردن به مراد اصلی خداوند سخت و دشوار و یا نشدنی است، اما مترجم باید تسلط بالایی به حوزه تفسیر قرآن داشته باشد. دوم، آشنایی با ادبیات عرب است که باید از نظر نحوی در جمله‌بندی، بتواند قیود آن را به درستی تشخیص دهد، مهارت سوم آشنایی عمیق به علوم بلاغی به ویژه علوم معانی است و باید مراد گوینده و مقتضای حال شنونده و مخاطب را تشخیص دهد و این کار دشواری است؛ البته تخصص‌های دیگری نیز لازم است، اما این سه محور اساسی است و اغلب مترجمان در این سه محور مشکل دارند.

وی در ادامه گفت: متأسفانه در کارهای گروهی اشکالات زیادی وجود دارد، به عنوان مثال یک گروه از نظر علمی با هم همسان نیستند و طبیعی است که ضعف‌هایی وجود خواهد داشت و یا در برخی گروه‌ها، کل ترجمه منجر به تأیید یک سرگروه می‌شود که تشخیص آن فرد است که ترجمه را رقم می‌زند و میزان تسلط آن سرگروه اهمیت دارد، اما هنوز ترجمه گروهی وجود ندارد که همه موارد گفته شده را رعایت کرده باشد.

سه شرط اصلی ترجمه گروهی موفق از قرآن

این عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان در پاسخ به اینکه چه راهکاری را برای رسیدن به ترجمه موفق پیشنهاد می‌دهید، گفت: اولین راهکار این است که اعضای گروه در فهم، ادبیات و علوم بلاغی سرآمد و از مفسران به نام باشند و اگر این شروط محقق باشد، ترجمه موفقی انجام خواهد شد. مسئله دوم این است که در گروه‌ها همسانی ترجمه و یک روند مشخص رعایت شود، به عنوان مثال یک عبارت در آیه به یک شکل و در بخش دیگری از قرآن همان عبارت به شکل دیگری ترجمه نشود. این موضوع مستلزم احاطه سرگروه به ترجمه است.

وی در پایان یادآور شد: نباید اصرار داشته باشیم که هر سال یک ترجمه قرآن در جامعه ارائه شود، بلکه باید اصرار بر این باشد که نقایص موجود را رفع کنیم، همچنین این ترجمه‌ها باید مورد تأیید علمای بزرگ باشند و متأسفانه این مجمع علما را در کشورمان نداریم مانند کشور مصر که مجمع علمی دارد و همه مباحث تحت اشراف آنهاست.

ستوده‌نیا در پاسخ به اینکه آیا فکر نمی‌کنید نقد ترجمه‌ها بتواند در این زمینه کارساز باشد، بیان کرد: نقدهای بسیاری در رابطه با ترجمه‌ها انجام شده است، اما بسیاری از آنها چندان پخته نیستند؛ از این رو عنوان می‌شود که علما باید در این زمینه بر کار ترجمه نظارت کنند.

سمیه قربانی