با وجود اهمیتی که آثار جرجانی در سیر پزشکی ایرانی-اسلامی داشته است اما از شرح زندگانی او اطاعات اندکی در دست است و کهن ترین اطلاعات راجع به وی را از مورخ هم عصر او محمود بن محمد خوارزمی نقل کرده اند و همچنین یاقوت حموی و بیهقی نیز از جرجانی سخن گفته اند،همچنین قسمتی از وقایع زندگی او را نیز از لابلای کتاب های خودش استخراج کرده اند.

بر این اساس میتوان گفت،او طبابت را از  «ابن ابی صادق نیشابوری» ،شاگرد بزرگ طبیبِ حکیم و حکیمِ طبیب ایرانی، ابن سینا آموخته است.

در سطور نخستین کتاب مهم جرجانی (ذخیره ی خوارزمشاهی) از ورود جرجانی به خوارزم و حضورش در دربار قطب ‌الدین ‌محمد خوارزمشاه در سال 504 هجری که به منزله ی مجمعی برای فضلا و دانشمندان بوده است سخن به میان آمده است.

جرجانی در خوارزم مسئولیت بیمارستان بزرگ آن شهر و سرپرستی داروخانه ی بهاءالدوله را پذیرفت و طی حضورش در خوارزم تدوین کتاب عظیم خود  «ذخیره خوارزمشاهی» را که مشتمل بر 750 هزار اصطلاح مرتبط با علم پزشکی بود به پایان رساند وی در تالیف این کتاب به استفاده از آثار اشخاصی مانند ابن سینا،ذکریای رازی،احمد فرخ،جالینوس، بقراط و... اشاره کرده است که این مسئله خود بیانگر اشراف علمی او بر آثار قدمای خود دارد.

جرجانی علاوه بر ذخیره خوارزمشاهی که به زبانهای عربی و عبری نیز ترجمه شده است دارای آثار دیگری در زمینه علم پزشکی همچون خفی‌ علایی ، طب الملوکی ، الاغراض‌ الطبییه و یادگار نیز می باشد.

نکته جالب توجه در آثار او این است که در آن عصر که زبان عربی در نگارش آثار علمی رواج داشته است و اکثر آثار به جای مانده از آن دوران به این زبان نوشته شده اند،حکیم جرجانی آثار مهمش را به زبان فارسی نگاشته است و بسیاری از واژگان فارسی را برای واژگان مرسوم عربی در پزشکی معادل گذاری و معادل سازی کرده است، برخی در مقام مقایسه تاثیر ذخیره خوارزمشاهی را بر  «ادبیات پزشکی» ایران همسنگ تاثیر  «شاهنامه‌ی فردوسی»بر  «زبان» فارسی میدانند.برخی افراد نیز معتقدند که این کتاب به نوعی ترجمه ای از کتاب  «قانون» ابن سینا به فارسی بوده است.

جرجانی علاوه بر پزشکی در زمینه های  «فلسفه»، «اخلاق» و «منطق» رسائلی دارد و  «شهرزوری» نیز از او ابیاتی به زبان عربی نقل کرده است.

در مطالعات تاریخ علم، از جرجانی به عنوان کسی یاد میشود که بیشتر مشاهدات آزمایشگاهی را به عنوان مبنایی برای تشخیص بیماریها قرار داده است،به همین جهت از او به عنوان پدر  «علوم آزمایشگاهی» یاد میشود و سالروز تولد او (30 فروردین) را در گاه‌شمار ایران به عنوان یادروز علوم آزمایشگاهی نامگذاری کرده اند.

 مبین محمدی /خبرنگار سرویس فرهنگی مفدا کردستان

️️️️️

منابع:

1.دانشنامه ی جهان اسلام، بنیاد دایرة المعارف اسلامی،جلد 10،تاریخ علم،فرید قاسملو،مقالهٔ  «جرجانی،اسماعیل بن حسین»

https://rch.ac.ir/article/Details?id=9647

2.وبسایت «راسخون»،مقالهٔ «نابغه علمی ایران؛حکیم جرجانی»،انتشار 27/01/1388

Rasekhoon.net

3.خبرگزاری ایمنا،خبر 419299

www.imna.ir/news/419299/