به گزارش خبرنگار مفدا بنقل از سایت پزشکان بدون مرز ، اسماعیل پزشکی بود که در دربار شاه خارزم قطب الدین محمود خدمت میکرد . جرجانی مراحل مقدماتی تحصیلات خود را نزد عبدالرحمان بن علی بن ابی صادق شاگر ابن سینا و از افراد با نفوذ سلسله خوارزمی در شهر نیشابور گذراند. سپس جرجانی برای ادامه کار خود به خوارزم به عنوان پزشک دربار رفت . کتاب جامع او در در مورد علم پزشکی به عنوان ذخیره خوارزم شاهی (گنجینه خوارزم شاه ۱۱۱۲م) قدیمی ترین دایرت المعارف پزشکی در زبان فارسی است که به سه زبان اردو ، عبری و ترکی هم ترجمه شده است. علت نامگذاری این کتاب به همین نام هم محل زندگی او یعنی خوارزم بود . انجلس کشیک فرانسوی میگوید که : کتاب ذخیره خوارزمشاهی تا زمان صفویه یعنی بعد ۶۰۰ سال از تالیف آن رایج ترین کتاب پزشکی بود.ذخیره خواررم شاهی از ۱۰ جلد با مقدمه ای طولانی تشکیل شده است که یکی از اولین انها به طور وسیع ساختار بدن انسان را شرح داده است که شامل تمام اطلاعات آناتومی تا آن زمان بوده است . کتاب ذخیره خوارزمشاهی از نظر فصل بندی بسیار شبیه به کتاب قانون ابن سینا است ولی جرجانی برخی از جزئیات ارائه شده توسط جالینوس و ابن سینا را مورد انتقاد قرار داد . برای نمونه در اناتومی عصب بینایی بر خلاف ابن سینا ، نظریه جالینوس را قبول دارد . در جلد پنجم ، جرجانی به طور موشکافانه سه ترکیب مایع بدن یعنی مایع داخل عروقی ، مایع بینابنی و سه ترکیبی که سازنده مواد داخل بافتی هستند را شرح میدهد.جلد های ذخیره خوارزمشاهی به شرح زیر است :
جلد اول : آناتومی و فیزیولوژی
جلد دوم : پاتوفیزیولوژی عمومی
جلد سوم :بهداشت و تغذیه
جلد چهارم :تشخیص افتراقی بیماری ها
جلد پنجم : تب و طبقه بندی ان
جلد ششم : درمان
جلد هفتم : بیماری های عفونی
جلد هشتم :زیبا شناسی
جلد نهم : سم شناسی
جلد دهم :فارماکولوژی
با توجه به اینکه پزشکان قدیمی ایرانی جهان را متشکل چهار ماده آتش ، آب خاک و هوا را مواد تشکیل دهنده جهان میدانستند و در کتاب های خود به انها اشاره میکردند کتاب ذخیره هم از این قانون مستثنی نبود با توجه به این قانون ۹ حالت را برای انسان تعریف کرده بودند . ۴ تا ساده و ۴ تا ترکیبی (دموی ، صفرایی ، مالیخولیایی ، بلغمی) و یک حالت هم نرمال و ایده ال بود . این خو و عادت ها متفاوت با سن و حتی با اب و هوا و چهار فصل سال و چهار جهت جغرافیای بود . Trigrams هشت تایی چینی در پزشکی که توسط Taihao Feng اختراع شده بود تا حدودی شبیه به این بود ولی Trigramsپیچیده و بیشتر محاسباتی بود .
جرجانی چندین جلد از کتاب خود را به بیماری های پزشکی اختصاص داده بود . در جلد هفتم ، جرجانی به طور ظریف عفونت های پوستی را معرفی میکند و بر اساس نوع زخم انها را دسته بندی میکند . او همچنین برای سلامتی پوست فصل جداگانه ای را در نظر میگیرد . در بحث فوق العاده و شگفت انگیر در بحث تومورها ، ضایعات را به دو دسته نرم و سخت به نام های ساغیروس و سرطان دسته بندی میکند (کرب / کنسر) . او معتقد بود که سرطان در زنان بیشتر است و تشخیص آن در مراحل اولیه سخت است و زمانی میتوانیم ان را تشخیص دهیم که دیگر نمیتوانیم ان را درمان کنیم . او در ادامه می افزاید که اگر سرطان دور از اندام های حیاتی باشد باید آن را به طور کامل و با ریشه هاش قطع کرد و او در ادامه توضیح میدهد که چگونه سینه زنی را مبتلا به سرطان سینه بود را به این صورت درمان کرده است . (از ترسمون نمیتونیم اسم بیماری را ذکر کنیم که دچار یزیدشکن میشیم) .یکی از کتاب های جرجانی خوف علایی است که اولین کتاب راهنمایی در مورد پزشکی است این کتاب طوری بود که همیشه سربازان و جنگویان خوارزمی آن را در چکمه های خود نگه داری میکردند .
جرجانی تمام شرایط جغرافیایی ، آب هوایی و بیماری های رایج محل زندگی خود را با جزئیات تمام ذکر کرده است . همچنین ذکر شده است که او اولین کسی بود که رابطه گواتر و اگزوفتالمی را کشف کرد . دو کتاب الاغراض الطبیه و خفیه (یا خوفیه) العلاج دو کتابی هستند که جرجانی به طور خلاصه از ذخیره خوارزمشاهی خلاصه نویسی کرده بود تا دانشجویان پزشکی از ان به عنوان کتاب راهنما استفاده کنند . کتاب ذوبدات الطب توسط جرجانی نگارش شده است که تاریخ نگارش آن معلوم نیست و این کتاب در موضوع پزشکی و آناتومی است . جرجانی سپس به مرو پایتخت سلطان سنجر بن ملکشاه سلجوقی رفت و در همان جا فوت کرد .
نام او به درخشانی در طب بعد اسلام در ایران میدرخشد و وظیفه مسلم ما علوم آزمایشگاهییان و پزشکان است که نام این حکیم بزرگوار را فراموش نکنیم و همیشه به خوبی یاد کنیم . حالا دوستان متوجه شدید که ولادت چه کسی را به عنوان روز علوم انتخاب کرده اند ؟! کسی که همتراز ابن سینا بود و کتابی مانند او نگاشته ! امیدواریم که این روز پیام اور خوشی برای همه بچه های و کارمندان زحمت کش علوم ازمایشگاهی باشد انشا…
طبیب زبردست گرگانی، در سال ۵۰۴ هجری رهسپار خوارزم و دربار قطب‌الدین‌محمد سرسلسله خوارزمشاهیان که دربارش مجمع فضلا و دانشمندان بود شد. وی در خوارزم مسئولیت بیمارستان بزرگ آن دیار را پذیرفت.
حکیم سیداسماعیل جرجانی در اولین سال حضورش در خوارزم تدوین کتاب عظیم خود ذخیره خوارزمشاهی را که مشتمل بر ۷۵۰هزار اصطلاح مرتبط با علم پزشکی بود به پایان برد.
جرجانی علاوه بر ذخیره خوارزمشاهی دارای آثار دیگری در زمینه علم پزشکی همچون خفی‌علایی، طب الملوکی، الاغراض‌الطبییه و یادگار نیز میباشد که بسیاری از آنان راهگشای طبیبان آن عصر و نیز مشخص‌کننده روش پزشکان گذشته برای طبیبان فعلی میباشد. از این روست که بسیاری جرجانی را در ترازوی زمان یکی از بزرگترین پزشکان آن عصر دنیا نامیده‌اند.
نکته جالب اینجاست که در آن عصر که زبان عربی در ایران بزرگ رایج بود حکیم جرجانی آثارش را به زبان پارسی نگاشته است.
پزشک گرگانی که ۹۷ سال عمر کرد بیشتر از دید مشاهدات آزمایشگاهی به تشخیص بیماریها پرداخته و از این رو علاوه بر ذکر نام او به عنوان پدر علوم آزمایشگاهی، سالروز تولد او ۳۰ فروردین را در ایران روز علوم آزمایشگاهی نام نهاده‌اند.
همچنین دانشگاه علوم پزشکی تهران جایزه معتبر پزشک برگزیده خود را به نام حکیم جرجانی نامگذاری کرده است.
نام : معروف به ابوالفضائل سیداسماعیل جرجانی
ولادت: ( به سال 434 ه . ق ) در جرجان یا گرگان
وفات: به سال 531 هجری در مرو
تالیفات : کتاب ” خفی علائی ” (خلاصه ذخیره خوارزمشاهی) ، کتاب “الردعلی الفلاسفه ” ، کـتاب ” الیوم واللیله “ ، کتاب زبد الطب ( در کتابخانه ملی پاریس) ، کتاب ” طب الملوکی” ، کتاب ” الاغراض الط‌بیعه” ، کتاب ” مباحث العلائیه” ، کتاب “ذخیره خوارزمشاهی” و رساله‌هایی در منطق ارسطویی به نامهای رساله فی القیاس و دیگری رساله فی التحلیل ، رساله متنبهه
سید اسماعیل جرجانی در نیمه دوم قرن پنجم و نیمه اول قرن ششم هجری قمری می‌زیسته است، یعنی تماماً در دوره‌ای که ایران شرقی زیر سلط‌ه سلسله نیرومند تازه به قدرت رسیده ترکان سلجوقی بود. وی از خانواده سادات حسینی بود که از اصفهان به گرگان کوچیده بودند. گفته‌اند که خانواده‌اش با بزرگان سلسله آل زیار روابط نزدیک داشته‌اند. جرجانی در اوایل جوانی به نیشابور، که مرکز خراسان بود، رفت. نیشابور گذشته از آنکه منزلگاه طغرل سلجوقی و پایگاه او برای تاخت و تازهایش به غرب ایران بود، مرکز عمده فرهنگی آن زمان به شمار می‌رفت. جرجانی برای تحصیل علم و مخصوصا فراگرفتن حدیث به نیشابور رفت که در آن سالها محدث و عارف بزرگ زمان، ابوالقاسم قشیری (673 تا 564 ه . ق) در آن شهر، خلق و خواص را به فراخور حال ارشاد میکرد. در مورد آموزش پزشکی، وی در مجالس درس ابن ابی صادق النیسابوری شرکت میکرد. جرجانی از ط‌ریق همین ابن ابی صادق با طب جالینوسی آشنایی یافت. ناگفته نگذاریم که تعلق ابن ابی صادق به مکتب جالینوس بسیار ژرف و گسترده بوده است. احتمال دارد که جرجانی در مجالس درس احمد فرخ هم شرکت می‌کرده است، زیرا که در گفتار در باب چشم، اقوال او را نقل کرده است. یاقوت حموی در معجم البلدان راجع به سید اسمعیل جرجانی چنین میگوید: ابوابراهیم اسماعیل بن الحسن بن محمدبن احمد العلوی الحسینی اهل جرجان ، او کاملا به علم پزشکی آگاه بود و تالیفات ارزشمندی به عربی و فارسی داشت. (یاقوت حموی، معجم البلدان، دارالاحیا التراث العربی، بیروت، مجلد دوم، ص 221). از خود کتاب ذخیره خوارزمشاهی چنین بر می‌آید که جرجانی به قم، به نزد فرزندان کوشیاربن لبان رفت تا نسخه‌های خطی کوشیار را که نزد آنان بود، وارسی کند. این کوشیار، منجم شاهان قدیم گرگان بود و نیز مسلم است که جرجانی به محافل ادبا و دانشمندان دینی رفت و آمد می‌کرده است. مسلم است که جرجانی تحت تاثیر عمیق دین و عرفان اسلامی بود. شخصیت دینی و معرفتی سید در سراسر مباحث مربوط به علم اعمال بدن آدمی ( فیزیولوژی ) ذخیره منعکس است. تاثیر ایمان عمیق به اراده و مشیت الهی هم در حد اعلای آن در آثار جرجانی مشهود میباشد. اشارات مکرر جرجانی به عنایت ایزدی و ستایش حق تعالی در سراسر کتاب ذخیره خوارزمشاهی به چشم می‌خورد. افزون بر اینها، خوارزم جایگاه مبادله میان جهان اسلام و سرزمین اسلاو بود. (سعیدی سیرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، سید اسماعیل جرجانی، بنیاد فرهنگ ایران) . آخرین کتابی که جرجانی تالیف کرده بود ترجمه عربی ذخیره خوارزمشاهی است که به تصریح خود جرجانی در مقدمه آن ترجمه، سالهای آخر عمر را صرف آن کرده است) . جرجانی یک سال در مرو پایتخت سنجر ماندگار شد و فقط پس از بازگشت اتسز از مرو به بلخ بود که میان اتسز و سنجر اختلاف پدید آمد. براثر آن اختلاف، در محرم 335 جنگی میان آن دو درگرفت. درست نمی‌دانیم جرجانی چرا و در چه شرایطی به مرو رفت. ولی مسلم است که در دربار سنجر مورد استقبال قرار گرفت، مقرری برایش تعیین شد و به آموزش پزشکی ادامه داد. احتمالا در همین مرو بوده است که ابوسعد سمعانی جوان (605 تا 365 ه . ق ) نزد جرجانی حدیث آموخت.
شخصیت جرجانی از ورای آثارش مشهود است. مردی دقیق، در حد وسواس، خوشخو، خوش برخورد، موشکاف و اهل میانه روی و عارف بود. بیهقی او را ” مردی جدی، یار و همراه و سخاوتمند” وصف کرده است. در واقع مردی بود که در جامعه و با جامعه خود می‌زیست و به هیچ روی محصور در مطالعات و تالیفات خود نبود. ابن‌ابی‌اصیبعه او را ” پزشکی بزرگ که دارای شایستگی بسیار و علم فراوان بود ” معرفی کرده است. او پزشک دربار بود و در این مقام، افزون بر درمان معمولی رایج در آن عصر، رایزن دربار در رشته‌های مختلف نیز بود و به هرگونه پرسش سلطان درباره علوم ط‌بیعی پاسخ می‌گفت. او همچنین پزشک نظ‌امی نیز بود و این از فصلهایی از کتابش که به زخمهای سوارکاران و آسیبهای پوست و زخمهای ناشی از جنگ اختصاص داده است، معلوم می‌شود. نکته جالب این است که تنها موردی که در اغراض الطبیه به چشم پزشکی اشاره دارد، مربوط به زخم پیکان در چشم است. او همچنین پزشک مردم بود و به احوال و شرایط زندگی مردم توجه داشت و به شیوه‌های نادرست غذایی آنان خرده می‌گرفت و توصیه‌هایی میکرد. جرجانی مردی متدین و یکی از حلقه‌های زنجیر نقل احادیث و عارفی دل سوخته بود. قرائن و دلایل قوی بر تشیع سید وجود دارد و حشر و نشر وی با بزرگان علمای اسلام اعم از سنی و شیعه نشانه سعه صدر و جامع‌نگری اوست که هر کجا کسی را می‌یافت که می‌توانست از او بهره علمی و معرفتی ببرد درنگ نمی‌کرد و بیشترین استفاده معرفتی را از شیخ ابوالقاسم عبدالکریم قشیری می‌نمود. قشیری و شیخ ابوسعید ابوالخیر از پیشگامان عرفان بودند که در خراسان و ماوراالنهر بساط ارشاد گسترده بودند و هرکسی با هر مذهبی که شوقی در دل و شوری در سر داشت از محضر آنها استفاده میکرد.
کتاب ذخیره خوارزمشاهی از زمان تالیف به بعد همواره جزو ارکان کتب طبی شمرده می‌شده است و بنا به قولی ، هر که می‌خواست در پزشکی ماهر شود می‌بایست یکی از کتابهای سته عشر جالینوس، حاوی محمد بن زکریای رازی، قانون ابن سینا، کتاب المائه ابوسهل مسیحی و ذخیره خوارزمشاهی سید اسمعیل جرجانی را به دقت مطالعه کرده باشد. بر اثر اهمیتی که ذخیره در عالم پزشکی پیدا کرده ترجمه‌یی از آن به عبری و سپس ترجمه‌ای به ترکی توسط ابوالفضل محمد بن ادریس الدفتری متوفی به سال 289 هجری قمری صورت گرفت .
ذخیره خوارزمشاهی
ذخیرهٔ خوارزمشاهی کتابی‌است به زبان فارسی در پزشکی نوشتهٔ اسماعیل جرجانی. آغاز تألیف آن ۵۰۴ قمری بوده‌است. کتاب تقدیم به قطب‌الدین خوارزمشاه است. ذخیرهٔ خوارزمشاهی بزرگترین کتاب پزشکی به زبان فارسی بود که تا بدان تاریخ نوشته میشد. جرجانی خود در باب تفصیل کتاب در مقدمهٔ اثر گوید:
و خاصیت این کتاب تمامی است از بهر آنکه قصد کرده آمده است تا اندر هر بابی آنچه طبیب را اندر آن باب بباید دانست از علم و عمل به تمامی یاد کرده آید و معلوم است که بر این نسق هیچ کتابی موجود نیست.[…] و این کتاب چنان جمع کرده آمده است که طبیب را اندر هیچ باب به هیچ کتاب دیگر حاجت نباشد و به سبب بازگشتن به کتابهای بسیار، خاطر پراکنده نشود.
فهرست منابع
1 ـ جرجانی، سیداسماعیل; ذخیره خوارزمشاهی، به اهتمام سعیدی سیرجانی، بنیاد فرهنگ ایران، 5531
2 ـ جرجانی، سیداسماعیل; الاغراض الطبیه فی مباحث العلائیه; بنیاد فرهنگ ایران
3 ـ جرجانی، سیداسماعیل; خفی علایی; به تصحیح دکتر محمود نجم‌آبادی ـ دکتر علی‌اکبر ولایتی
4ـ انصاری شیرازی، علی‌بن حسین; اختیارات بدیعی، تصحیح و تحشیه دکتر محمدتقی میر، تهران 1731
5 ـ زرگری، علی; گیاهان دارویی ایران، دانشگاه تهران، 1731
6 ـ نجم آبادی، محمود; تاریخ طب در ایران بعد از اسلام، دانشگاه تهران
7 ـ الگود، سیریل; تاریخ پزشکی ایران، ترجمه محسن جاویدان; اقبال
-- اهمیت جرجانی در پزشکی
1- حکیم جرجانی یک طبیب ایرانی است.
2- با توجه به زندگینامه ایشان یک پزشک مسلمان می باشد.
3- پس از ابن‌سینا اولین طبیبی است که کلیه فصول پزشکی را مورد بحث و گفتگو قرار داد و بر دانش گذشتگان افزوده است.
4- اینکه بخش اعظم کتابهای خود را به زبان فارسی تالیف کرده که تا آن زمان کسی به این وسعت به تدوین متون پزشکی به زبان فارسی اقدام نکرده بود و کتابهای وی بخصوص ذخیره متنی اساسی و ماندنی در علوم پزشکی و ماخذی برای اصطلاحات این رشته و حوزه‌های مربوط میباشد.
-- اهمیت جرجانی در آزمایشگاه و دلایل انتخاب ایشان
1- قسمتهای عمده از کتاب ذخیره خوارزمشاهی مربوط به آزمایش نمونه های انسانی مانند خون ، ادرار ، مدفوع و سایر مایعات بدن می باشد.
2- ایشان علاوه بر معالجه بیمار در تشخیصهای آزمایشگاهی نیز حاذق بوده است و بیشتر از دید مشاهدات آزمایشگاهی به تشخیص بیماریها می پرداخت.
- اهمیت انتخاب روز 30 فروردین ماه
1- از دیدگاه ما انتخاب روز بزرگداشت این طبیب مسلمان ایرانی فرزانه که می تواند به عنوان شروع کننده یک نوآوری جدیدی از نگاه مشاهدات آزمایشگاهی و نهایتاً تشخیص بیماری در دنیای اسلام و پزشکی باشد، لازم و ضروری است.
2- با عنایت به کتب مختلف پزشکی از جمله تاریخ پزشکی و آثار ارزنده ایشان (ذخیره خوارزمشاهی) تاریخ دقیق تولد و فوت مشخص نگردیده است .
3- 30 فروردین ماه با عنایت به اینکه از روزها و ماههای اول سال است و شروع فعالیت کاری یک صنف از وجوه مختلف در ابتدای سال مفید می باشد، انتخاب گردید.
4- در ضمن چندین سال می باشد که همکاران علوم آزمایشگاهی در سراسر کشور این روز را به عنوان روز علوم آزمایشگاهی می پندارند.
- اقدامات انجام گرفته در کشور :
1- یکی از بیمارستانهای قدیمی تهران نام جرجانی را بر پیشانی خود دارد .
2- دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران نام جایزه معرفی پزشک برتر خود را جایزه حکیم جرجانی نهاده است.
3- یک دانشگاه غیرانتفاعی، یک تشکل غیردولتی و یک داروخانه درگرگان، حکیم جرجانی را برای خود برگزیده اند.
4- بیمارستان تامین اجتماعی گرگان به نام حکیم جرجانی نام نهاده شده است.
5-دانشکده پرستاری و مامائی دانشگاه علوم پزشکی مشهد نیز به عنوان ساختمان جرجانی معروف است.
اما هنوز نیز حکیم جرجانی پزشک نامدار ایرانی برای گرگانیان و دیگر هموطنان ناشناخته بوده و ضرورت اقدامات بیشتر برای معرفی این طبیب بزرگ به جهت ایجاد حس خود باوری در بین ایرانیان احساس می شود.
- اهمیت درج روز علوم آزمایشگاهی در تقویم کشوری
رشته علوم آزمایشگاهی از دیر باز زیر بنای تحقیقات و پژوهشهای علمی و از عوامل توسعه و پیشرفت در زمینه های مختلف پزشکی در جهان معاصر بشمار می رفته است. در کشور ما نیز خوشبختانه این رشته در سالهای اخیر جایگاه ویژه ای در نظام سلامت کشوری و بین المللی داشته و نقش موثری در فعالیتهای پژوهشی بهداشتی و درمانی ایفا نموده است.
دلایل :
1- همه ساله مراسمی بصورت سنتی و خود جوش در سالروز تولد حکیم جرجانی در اکثر مراکز آزمایشگاهی کشور برگزار می شود.
2- چنانچه مستحضرید سایر شاغلین رسته های بهداشتی و درمانی از جمله پزشک، پرستار و ماما در تقویم فرهنگی کشوری دارای روز مشخصی هستند که نشانه هویت و توجه به شأن شغلی و حرفه ای ایشان در جامعه می باشد.
3- تنویر افکارعمومی و اطلاع آحاد جامعه ازعملکرد کارکنان خدوم و گمنام در عرصه علوم آزمایشگاهی در سطح کشور
4- درخواست های مکرر و به حق شاغلین و کارکنان آزمایشگاههای تشخیص طبی زمینه ای برای توجه بیشتر مسئولین به کاستی ها و رفع موانع و یا پیشرفت این حرفه در جامعه
5- تجلیل از پیشرفتها ، تحقیقات نوین و دستاوردهای جدید و قدردانی از تلاشهای گرانسنگ دانشمندان، متخصصین، دانشجویان و کارکنان
6- گرامیداشت کارمندان نمونه و پیشکسوتان
7- نظر به شرح وظایف هیئت مدیره مندرج در اساسنامه جامعه مبنی بر دفاع از شأن و هویت حرفه ای علوم آزمایشگاهی و احیاء جایگاه واقعی و برجسته آن در عرصه بهداشت و درمان
نظر شما