شامگاه جمعه ۵ مرداد ۹۷، ساکنان بخش ‌های مختلف زمین از جمله سراسر ایران شاهد سرخ شدن رنگ ماه خواهند بود. ساکنان ایران بار دیگر شاهد ماه گرفتگی کلی خواهند بود که از آن به عنوان طولانی ترین خسوف قرن ۲۱ یاد می ‌شود.
خسوف (ماه گرفتگی)
در مسیر مداری گردش ماه و زمین به دور خورشید زمانی که این سه جرم منظومه شمسی در یک راستا قرار بگیرند به صورتی که زمین بین ماه و خورشید باشد شاهد پدیده خسوف خواهیم بود و این سایه زمین است که روی ماه را می پوشاند و ما شاهد تغییر چهره تنها قمر زمین خواهیم بود.
اما واقعیت ماجرا از این قرار است که هر ماه این هم راستایی برای این سه جرم اتفاق می افتد اما ساکنان زمین نمی ‌توانند هر ماه شاهد یک ماه‌گرفتگی باشند. این به خاطر موقعیت مداری ماه نسبت به زمین و خورشید است.صفحه مداری که ماه به دور زمین در آن گردش
می کند با صفحه مسیر حرکت ظاهری خورشید یا همان دایرة البروج با هم اختلاف زاویه دارند. مقدار این اختلاف زاویه ۵ درجه و ۹ دقیقه قوسی است. همین اختلاف زاویه منجر می ‌شود که ما هر ماه علی ‌رغم قرارگیری ماه، زمین و خورشید در یک راستا شاهد خسوف نباشیم.
اختلاف بیش از پنج درجه ای بین مدار ماه و مسیر ظاهری خورشید باعث می شود در کره آسمان مدارهای مذکور برهم منطبق نبوده و در دو نقطه با اسامی گره صعودی و گره نزولی یکدیگر را قطع کنند. نکته کلیدی در دل نقاط گره یا عقدتین نهفته است. زمانی که ماه در مدار خود به یکی از این دو نقطه می‌ رسد در حقیقت ساکنان زمین شاهد خسوف با کیفیت‌ های مختلف خواهند بود.اگر بخواهیم از منظری دیگر ماه گرفتگی را بررسی کنیم باید به بررسی حرکت سایه زمین توجه کنیم.
با برقراری شرایط وقوع پدیده خسوف، وقتی که زمین بین خورشید و ماه قرار گرفته است در طول مسیر مداری خود سایه ‌اش را در فضا در جهتی مخالف خورشید به دنبال خود می کشد. سایه ای که زمین تشکیل می ‌دهد به شکل مخروطی است که تا فاصله ای نزدیک به یک و نیم میلیون کیلومتر قطر دارد. بازیگر اصلی این نقش، تنها قمر زمین است که در مسیر مداری خود از داخل سایه مخروطی زمین عبور می کند.اما همانند خورشید گرفتگی، خسوف نیز بر اساس نوع گرفت، مدل و شکل‌ های متفاوتی دارد.
برای این که خسوف کلی رخ دهد ماه باید از مرکز سایه مخروطی زمین عبور کند. به خاطر بزرگی زمین نسبت به ماه قطر مخروط سایه زمین در نقطه ای که ماه قرار است از آن عبور کند چیزی حدود ۹ هزار کیلومتر است. در صورتی قطر ماه مقدار کم ‌تر از ۳۵۰۰ کیلومتر است و در ماه گرفتگی کلی قمر زمین حدود دو ساعت در دام سایه زمین گرفتار می‌ شود.نکته مذکور، علت اصلی طولانی ‌تر بودن خسوف‌ ها نسبت به خورشید گرفتگی است.
اما ماه همیشه به طور کامل از مرکز مخروط سایه زمین عبور نمی ‌کند. سایه زمین از دو بخش سایه و نیم ‌سایه تشکیل شده است. در مواردی که ماه قبل از ورود به سایه زمین وارد نیم ‌سایه می‌ شود به اصطلاح خسوف نیم ‌سایه ای رخ داده است و ناظران زمینی معمولاً متوجه تغییر رنگ ماه نمی ‌شوند. در حقیقت در زمان خسوف نیم‌ سایه ‌ای رنگ ماه به صورت تیره‌ تر و نزدیک به خاکستری روشن دیده می‌ شود.در نمونه ‌دیگر زمانی که بخش کوچکی از ماه در سفر خود به دور زمین وارد مخروط سایه زمین می ‌شود خسوف جزئی رخ داده است. در برخی از خسوف ‌ها به خاطر تفاوت مؤلفه مداری ماه نسبت به زمین و اثرات گرانشی زمین و خورشید بر این قمر، کره ماه به طور کلی وارد سایه زمین نمی‌‌ شود و از بخشی از سایه عبور می‌ کند که منجر به وقوع خسوف جزئی می ‌شود.البته قبل و بعد از ماه گرفتگی کلی نیز ناظران شاهد خسوف جزئی نیز خواهند بود.
پیش به سوی شکارِ ماه خونین:
شامگاه جمعه ۵ مرداد ۹۷ طولانی ترین ماه‌گرفتگی قرن حاضر، رسماً از ساعت ۲۱ و ۴۵ دقیقه به وقت ایران آغاز می‌شود. در این زمان ماه وارد مرحله اول خسوف «ورود به نیم سایه زمین» می‌شود. ناظران و مشتاقان خسوف کلی از ساعت ۲۲ و ۵۴ دقیقه شاهد آغاز خسوف جزئی و به عبارتی ورود ماه به سایه زمین خواهند بود. در این مرحله رفته رفته شاهد ورود مساحت بیشتری از قرص ماه به سایه زمین خواهیم بود. برای مشاهده خسوف کلی باید تا ساعت ۲۴ بامداد صبر کنیم. پس از گذشت ۱۷‌ثانیه از بامداد شنبه ۶ مرداد، رصدگران و علاقه‌مندان خسوف، شاهد آغاز گرفت کلی ماه خواهند بود. به بیانی دیگر ۱۰۰ درصد مساحت ماه وارد سایه زمین می‌‌شود و رنگ ماه به سرخی می‌‌گراید.
از این لحظه محاسبه مدت زمان اصلی گرفت کلی آغاز می‌‌شود و طبق پیش‌بینی‌‌ها قرص ماه مدت زمان یک ساعت و ۴۲ دقیقه دچار گرفت کامل می‌‌شود و ناظرانی که تا قبل از ساعت ۲۳ شاهد قرص نورانی ماه کامل بودند، در کمال شگفتی ماه را به رنگ سرخ و مسی خواهند دید.
در حقیقت هنگامی که نور خورشید با عبور از جو زمین وارد مخروط سایه زمین می ‌شود، مؤلفه آبی و بنفش پرتو خود را بر اثر پخش‌شدگی به خاطر وجود اتمسفر زمین از دست می‌‌دهد و پرتو قرمز رنگ آن باقی می‌‌ماند و این باعث سرخ دیده شدن ماه می ‌شود. رصدگران حرفه‌ای ‌تر ماه که با هدف گزارش ‌نویسی و استخراج اطلاعات علمی خسوف کلی را دنبال می‌ کنند بر اساس پارامترهای از پیش تعیین شده درجات سرخی ماه گرفتگی را تعیین کرده و در ادامه پیش بینی می‌ کنند که قرار است رنگ ماه دقیقاً چه مؤلفه ‌ای از نور قرمز را به چشمان ما ساطع کند.
ناظران ساکن در پهنه ایران از ساعت ۲۴ بامداد ۶ مرداد به مدت یک ساعت و ۴۲ دقیقه شاهد رخ سرخ رنگ
و زیبای ماه خواهند بود و این خود رکوردی بی نظیر در طولانی ترین گرفت های کلی ماه به حساب می آید. با گذر از ساعت یک و ۴۲ دقیقه بامداد ۶ مرداد ۱۳۹۷ به طور رسمی ماه گرفتگی کلی پایان می‌یابد و تنها قمر زمین از سایه سیاره مادر خود خارج می‌ شود. البته در این زمان رصدگران مشتاق دوباره شاهد مراحل خسوف جزئی و خروج ماه از سایه زمین خواهند بود.طولانی‌ترین ماه گرفتی قرن ۲۱ ساعت ۴ بامداد ۶ مرداد ماه با خروج ماه از نیم‌سایه زمین به اتمام می‌رسد.
اگر علاقه‌مند به رصد این پدیده زیبا هستید از همین امروز برنامه ریزی دقیقی برای ثبت تصاویر زیبا از این پدیده نجومی را انجام دهید. خسوف کلی بعدی که تمامی مراحل آن از ایران قابل رویت باشد در سال ۱۴۱۱ شمسی یعنی ۱۴ سال دیگر اتفاق خواهد افتاد.ناظران مستقر در پهنه ایران پیش از این نیز خرداد ماه ۱۳۹۰ شاهد خسوف کلی زیبایی در آسمان شب بودند.
*مرصاد جعفری

code