این گزارش که بخش نخست آن در روز یکشنبه یکم آذر 1394 هجری خورشیدی انتشار یافته ، می افزاید: فقر انرژی و فقدان دسترسی به آن، امنیت انرژی را به یکی از مهمترین موضوعات مورد بحث کشورهای جهان تبدیل کرده است. در این میان ویژگی های خاص گاز طبیعی در ابعاد اقتصادی و زیست محیطی، این حامل پاک انرژی را به عنوان تأمین کننده نیاز توسعه پایدار قرن بیست و یکم معرفی کرده است.
گاز طبیعی یکی از مهمترین منابع عرضه انرژی جهان محسوب می شود که به صورت گسترده برای مصارف مختلف از جمله تولید برق، صنایع پتروشیمی، گرمایش، حمل و نقل و صنایع فلزی مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین گاز طبیعی یک کالای استراتژیک بوده و دارندگان منابع گازی می توانند از آن برای تأثیرگذاری بر معادلات جهانی به نفع خود عمل کنند.
گاز طبیعی علاوه بر داران بودن ویژگی های خاص کالایی (مانند دیگر کالاهای تجاری)، از خصوصیات دیگر هم برخوردار است. غیرقابل تجدید بودن این کالا و انحصار طبیعی حاکم بر صنعت گاز در بسیاری از کشورهای جهان دو ویژگی عمده ای است که این کالاها را از سایر کالاهای مصرفی مجزا می سازد.
طی سال های گذشته گاز طبیعی بیشترین نرخ رشد تقاضا را در میان حامل های انرژی تجربه کرده است و تقاضای آن از 1959 میلیارد متر مکعب در سال 1990 به 3370 میلیارد مترمکعب در سال 2013 رسیده است.
متوسط نرخ رشد 2.4 درصدی مصرف این حامل انرژی نشان می دهد که از سال 1990 به طو رمتوسط 61 میلیارد مترمکعب در سال به تقاضای گاز افزوده شده است.
براساس آخرین سالنامه آماری شرکت بی پی، سهم گاز طبیعی در ترکیب انرژی جهان به 23.7 درصد رسیده است. پیش بینی های آژانس بین المللی انرژی حاکی از آن است که سهم گاز طبیعی در ترکیب انرژی جهان تا سال 2035 به بیش از 26 درصد خواهد رسید. طی دهه های اخیر این حامل انرژی از سوختی بومی که در بازارهای محدود منطقه ای مصرف می شد، به عنوان یک منبع مهم در تجارت بین المللی انرژی تبدیل شده است.
گاز طبیعی می تواند به دو شکل انتقال از طریق خط لوله و به صورت گاز طبیعی مایع شده (LNG) به کشورهای خارجی صادر شود. تجارت بین المللی گاز طبیعی طی سالهای گذشته رشد چشمگیری داشته و از 536 میلیارد مترمکعب در سال 2000 به 1035 میلیارد مترمکعب در سال 2013 افزایش یافته است.
در این میان سهم تجارت گاز طبیعی مایع شده (LNG) از 26 درصد به31.5 درصد ارتقا یافته است جمهوری اسلامی ایران با در اختیار داشتن 33.8 تریلیون مترمکعب ذخایر اثبات شده گاز طبیعی به عنوان یکی از بزرگترین دارندگان ذخایر گاز طبیعی جهان، از ظرفیت بسیار بالایی برای تولید و صادرات گاز طبیعی برخوردار است.
به لحاظ تولید و مصرف گاز طبیعی هم ایران به عنوان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان و مصرف کنندگان عمده جهان به شمار می آید، در سال 2013 ایران 166.6میلیارد مترمکعب گاز تولید کرده و حدود 162.2 میلیارد مترمکعب از گاز تولید شده در داخل کشور به مصرف رسیده است.
اما وضعیت ایران در صادرات گاز به گونه ای دیگر است. از سال 1997 تا 2012 میزان مصرف داخلی گاز نسبت به تولید آن فزونی داشته و میزان صادرات گاز کمتر از میزان واردات آن بوده و در واقع ایران به عنوان یک واردکننده خالص گاز طبیعی محسوب می شد و فقط در سال 2013 تراز صادرات گاز ایران مثبت شده و حدود 4.4میلیارد مترمکعب بیش از وارداتش گاز صادر کرده است.
هم اکنون ایران سالانه حدود 4 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی از کشور ترکمنستان وارد می کند در کنار این حجم واردات، براساس قرارداد ایران با شرکت بوتاش ترکیه، سالانه 8 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی به ترکیه صادر می کند.
ایران علاوه بر صادرات گاز، عملیات تهاتر و سوآپ گاز را هم انجام می دهد به طوری که به ازای دریافت هر سه کیلووات برق از کشور ارمنستان، یک هزار مترمکعب گاز تهاتر می شود و قرار است حجم این تهاتر به سالانه دو میلیارد و 300 میلیون مترمکعب برسد. ایران همچنین بابت عملیات سوآپ گاز سالانه 400 میلیون مترمکعب گاز را از جمهوری آذربایجان دریافت و به ازای آن گاز خود را به نخجوان ارسال می کند.
مقایسه نسبت میزان تولید به حجم ذخایر و بویژه نسبت صادرات به حجم ذخایر حاکی از آن است که کشور ما هنوز نتوانسته از ظرفیت های صادراتی خود در حد مطلوبی بهره مند شود و می توان اظهار داشت که حدود 18.2 درصد ذخایر گاز جهان از بازارهای منطقه ای غایب بوده است.
غیاب ایران از عرصه تجارت بین المللی گاز با توجه به افزایش چشمگیر تقاضای منطقه ای و جهانی گاز طی سالهای گذشته و انتظار تداوم افزایش تقاضای گاز در سالهای آتی اهمیت بیشتری پیدا می کند.براساس برنامه تکلیفی صنعت نفت و گاز در برنامه پنجم توسعه، باید روزانه 200 میلیون مترمکعب گاز از ایران صادر شود که تقریباً معادل 73 میلیارد مترمکعب در سال 2013 است. براساس برنامه اعلام شده از سوی شرکت ملی گاز ایران، هدف ایران رسیدن به سهم 10 درصد از تجارت جهانی گاز تا پایان سال 1404 است، در حالی که سهم کنونی ایران در تجارت جهانی گاز شامل صادرات، واردات، سوآپ، ترانزیت و مبادله با برق حدود 2 درصد است.
در همین زمینه تحولات دو دهة اخیر در عرصة بازارهای انرژی جهان، پیدایش دورنمایی روشن تر برای گاز طبیعی و روند رو به افزایش سهم این حامل انرژی در ترکیب انرژی مصرفی جهان، وزارت نفت کشورمان را بر آن داشت تا در جهت تشکیل نهادی متشکل از کشورهای عمدة تولید و صادرکنندة گاز طبیعی گام بردارد.
در همین راستا وزارت نفت کشورمان با برگزاری اولین اجلاس کارشناسان عالی رتبة کشورهای صادرکنندة گاز در تهران در تاریخ 13ـ14 اسفند 1379 (3ـ4 مارس 2001)، در تشکیل این نهاد، ابتکار عمل را به دست گرفت که متعاقب آن نخستین اجلاس وزیران این کشورها را در تاریخ 29ـ30 اردیبهشت 1380 در تهران برگزار کرد.به این ترتیب، تشکلی به نام «مجمع کشورهای صادرکنندة گاز» (Forum Gas Exporting Countries1) به وجود آمد. اعضای مجمع توافق کردند که این نهاد به صورت غیررسمی به فعالیت های خود ادامه دهد و لذا تا چند سال بعد، تدوین اساسنامه، مقررات اداری و مالی، تعیین حق عضویت و به تبع آنها ایجاد دبیرخانه ای دایمی ضروری تشخیص داده نشد و مجمع به صورت یک نهاد غیررسمی با تشکیل جلسات لازم، تبادل نظر و اطلاعات در خصوص موارد زیر را مدنظر قرار داد و دربارة اهداف مجمع به شرح زیر توافق به عمل آمد:
1ـ طرح های توسعه گاز در دنیا
2ـ توازن بین عرضه و تقاضای گاز
3ـ فن آوری های اکتشاف، تولید و حمل و نقل گاز و هزینه های مربوطه
4ـ ساختار بازارهای گاز (منطقه ای و جهانی)
5ـ صادرات گاز از طریق خط لوله و به شکل گاز طبیعی مایع شده (LNG)
6ـ مقوله های تجاری صادرات گاز
7ـ رقابت گاز با سوخت های جایگزین
8ـ اقتصاد گاز طبیعی فشرده (CNG) و تدبیل گاز به مایع (GTL)
9ـ چارچوب های قراردادی اجرای پروژه های گاز
10ـ راه ها و روش های بهبود و ارتقاء سهم گاز در ترکیب انرژی مصرفی و همچنین استفاده های دیگر از گاز
11ـ موافقت نامه های زیست محیطی و تأثیر آنها بر مصرف گاز
12ـ دیگر مسایل مورد علاقه شرکت کنندگان در مجمع
اهداف اصلی مجمع کشورهای صادرکننده گاز(GECF) عبارتند از حقوق حاکمیتی کشورهای عضو بر منابع طبیعی شان و حمایت از توانایی آنها در جهت طراحی و مدیریت مستقل برنامه های توسعه ای، بهره برداری و حفاظت پایدار، مؤثر و منطبق با مسائل زیست محیطی منابع گاز طبیعی به نفع ملت هایشان است. این اهداف، از طریق روش های مختلف، از جمله، تبادل تجربه، دیدگاه، اطلاعات و هماهنگی درخصوص روندهای جهانی اکتشاف و تولید گاز، وضعیت عرضه و تقاضای کنونی و قابل پیش بینی گاز، فن آوری های جهانی اکتشاف، تولید و حمل ونقل گاز، ساختار و توسعه تحولات بازارهای(منطقه ای و جهانی) گاز، نقل و انتقال گاز از طریق خط لوله یا به صورت گاز طبیعی مایع شده، ارتباط گاز با فرآورده های نفتی، ذغال سنگ و دیگر حامل های انرژی، فن آوری ها و روش های مدیریت پایدار زیست محیطی با توجه به محدودیت های زیست محیطی، مقررات ملی و توافقنامه های چند جانبة زیست محیطی و تأثیر آنها بر حجم و پایداری مصرف گاز و فنون و روش های حداکثرسازی نقش منابع گاز طبیعی، در تمام مراحل زنجیرة ارزشی آنها، در مسیر ارتقای اقتصادهای پایدار و توسعة منابع انسانی در کشورهای عضو قابل تحقق خواهند بود.
از سوی دیگر مأموریت مجمع حمایت از حقوق حاکمیتی کشورهای عضو بر منابع طبیعی شان و همچنین حمایت از توانایی آنها در جهت طراحی و مدیریت مستقل برنامه های توسعه ای، بهره برداری و حفاظت پایدار، مؤثر و منطبق با مسائل زیست محیطی منابع گاز طبیعی به نفع ملت هایشان است. هم اکنون مجمع کشورهای صادر کننده گاز مشتکل از 13 کشور تولید کننده گاز است که به ترتیب حروف الفبا عبارتند از الجزایر، امارات، ایران، بولیوی، ترینیداد و توباگو،روسیه، عمان، قطر، گینه استوایی، لیبی، مصر، نیجریه و ونزوئلا همچنین کشورهای عراق، قزاقستان، نروژ و هلند اعضای ناظر در این مجمع هستند.
ملاحظه می شود که با چنین مجموعه ای از کشورها، این مجمع می تواند سازمانی مقتدر در بازار جهانی گاز باشد و در مقایسه با سازمان های بین المللی انرژی، نقش فعال تری را در بازار جهانی انرژی ایفا کند.
اکنون جایگاه قدرتمند مجمع صرفاً ناشی از ذخایر بزرگ گاز طبیعی است که اعضای آن دارا هستند در واقع، حدود 63 درصد از ذخایر جهانی گاز طبیعی به لحاظ جغرافیایی در کشورهای عضو مجمع قرار دارد. همچنین39درصد از تجارت گاز طبیعی توسط خط لوله و 65 درصد از تولید و تجارت جهانی LNG در اختیار این مجمع است.سه عضو اصلی این مجمع یعنی ایران، روسیه و قطر حدود50درصد از ذخایر گاز طبیعی جهان را در اختیار دارند. این مجمع در واقع مجموعه ای از تولیدکنندگان بزرگ گاز طبیعی است که با ویژگی یک سازمان بین المللی و دولتی و با هدف ارتقاء سطح هماهنگی ها و تقویت همکاری های کشورهای عضو شکل گرفته است.
از اهداف دیگر این مجمع، طراحی سازوکاری برای ثمربخشی گفتمان بین تولیدکنندگان و مصرف کنندگان گاز است تا بدین وسیله ثبات و امنیت عرضه و تقاضا در بازارهای گاز طبیعی به نحو مؤثری تأمین شود. بر طبق اساسنامه مجمع، مأموریت و هدف مجمع چنین تعریف شده است: «حمایت از حق حاکمیت کشورهای عضو نسبت به ذخایر گاز طبیعی آنان و توانمندی های هر یک از اعضاء در برنامه ریزی و مدیریت مستقل برای توسعه پایدار، کارا و آگاه نسبت به ملاحظات زیست محیطی و بهره برداری و صیانت از ذخایر گاز طبیعی به نفع مردم هر یک از کشورهای عضو.» ناگفته نماند: در حال حاضر بازار گاز طبیعی را می توان به چهار منطقه تقسیم بندی کرد. بازار آمریکای شمالی: بازاری کاملاً آزاد و با مکانیسم کاملاً رقابتی که بصورت جغرافیایی از بقیه بازارهای جهان جدا شده است. بازارهای هنری هاب، شیکاگو، نیویورک و کالیفرنیا مهمترین بازارهای معاملات تک محموله گاز طبیعی در آمریکا هستند. شکل گیری قیمت در بازار هنری هاب صورت می گیرد و قیمت در بقیه بازارها با توجه به بعد مسافت و هزینه های حمل و نقل از بازار هنری هاب تعیین می شود. معاملات آتی برای گاز طبیعی هم در بازار بورس نیویورک انجام می شود.
بازار اروپا: اساس این بازار بر پایه قراردادهای بلند مدت است که در آن قیمت گاز براساس فرمولی از قیمت نفت خام محاسبه می شود. در این بازار علاوه بر قراردادهای بلند مدت امکان خرید و فروش گاز بصورت تک محموله هم وجود دارد، بازارهای TTF هلند، Zeeburge بلژیک و NGC آلمان از جمله مهمترین بازارهای خرید و فروش تک محموله گاز طبیعی در اروپا هستند.
بازارا نگلستان: بازار انگلستان یک بازار آزاد با مکانیزم تقریباً رقابتی است که آربیتراژ بین گاز تک محموله مبادله شده در NBP و قراردادهای بلند مدت گاز اروپا باعث می شود تا قیمت گاز در این بازارها بصورت غیرمستقیم به نفت مرتبط شود. برخلاف بازارها هنری هاب، NBP یک هاب تجاری مجازی برای مبادله گاز طبیعی برای معاملات تک محموله و آتی در بازار بورس لندن تعیین می گردد.
بازار آسیا: در این منطقه یک هاب مشخص برای مبادلات تک محموله گاز وجود ندارد و قیمت گاز اغلب در سطوح دولتی در قالب قراردادهای بلند مدت خط لوله و LNG و براساس فرمولی از نفت خام تعیین می شود. در سالهای اخیر معاملات تک محموله LNG در آسیا رونق گرفته است.
*منبع : روزنامه اطلاعات
**گروه اطلاع رسانی**1893**9131