نائینی از شاگردان نزدیک میرزای شیرازی و نویسنده پیام‌های او بود. بنابراین، می‌توان احتمال داد از نامه معروف سیدجمال اسدآبادی به میرزا در زمینه ضرورت مقابله با استبداد و جریان تحریم تنباکو آگاه و متأثر بوده است.
سیاست ورزی متشرعانه نائینی در مبارزه با استبداد خلاصه نمی‌شود. او در قیام عراق علیه انگلیسی‌ها نیز نقش آفرین بوده و در امتداد آن به یکی از مهم‌ترین رهبران مشروطه تبدیل می‌شود؛ تا جایی که نگارش اعلامیه‌های آخوند خراسانی و دیگر علمای مشروطه خواه بر عهده وی بوده است. حوادث تلخ پس از مشروطه نیز موجب تبعید وی به ایران می‌شود.
در هر حال، از آنجا که این فقیه نظریه پرداز در دوران پرالتهاب نهضت مشروطیت می‌زیست، در کانون گفت‌وگوهای تند و داغی قرار داشت که گاهی منجر به تکفیر و کشتار یکدیگر هم می‌شد.
به روایت شیخ محمدحسین کاشف الغطاء «عده‌ای مشروطه‌خواه و گروهی استبدادطلب بودند. دشمنی میانشان بالا گرفت، مال‌ها به غارت رفت و خون‌ها بر زمین ریخت. هر دسته‌ای خون، ناموس و مال دیگری را حلال شمرد. این بلا به حوزه‌های علمیه نجف و بلکه به آقایان علما نیز سرایت کرد.»
در چنین فضایی، علامه نائینی در حرکتی بسیار بی‌سابقه و شجاعانه اقدام به نگارش و انتشار کتاب «تنبیه ُالاُمَّة و تَنْزیه ُالمِلَّة» کرد که در حقیقت، دفاع فقیهانه از مشروطیت و حکومت قانون بود. این کتاب چندان مستند و نوآورانه بود که به رغم شدت اختلاف نظر علما در مورد مشروطیت و احتیاط آنان در اظهار نظر پیرامون آن، سه فقیه بزرگ و مرجع تقلید آن زمان یعنی آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، شیخ عبدالله مازندرانی و حاج میرزا حسین تهرانی بر این کتاب تقریظ نوشتند و مندرجات آن را مطابق شرع مبین اعلام کردند.
آخوند ملا محمدکاظم خراسانی نوشت که این کتاب «اجلّ از تمجید و سزاوار است که ان شاء‌الله تعالی به تعلیم و تعلّم و تفهیم و تفهّم آن، مأخوذ بودن. اصول مشروطیت را از شریعت مُحقّه استفاده و حقیقت کلمه مبارکه «بِمُوالاتِکم عَلَّمَنَاالله مَعالِمَ دینِنا واَصلحَ ما کانَ قَد فَسَدَ ِمن دُنیانا» را به عین‌الیقین ادراک نمایند.»
همچنین، ملاعبدالله مازندرانی در تقریظ خود بر این کتاب نوشته است «اجلّ از تمجید و برای تکمیل عقاید و تصدیق وجدانی مسلمین به مأخوذ بودن تمام اصول و مبانی سیاسیه از دین قدیم اسلام کافی و فوق مأمول است.»
شهید مطهری نیز درباره این کتاب می‌گوید: «باید انصاف داد که تفسیر دقیق از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام را هیچ کس به خوبی علامه بزرگ و مجتهد سترگ، مرحوم میرزا محمد حسین نائینی، قدس سره، توأم با استدلال‌ها و استشهادهای متقن از قرآن و نهج البلاغه در کتاب ذی قیمت تنبیه الامه، بیان نکرده است.»
یک نشانه مهم برای درک منزلت و جایگاه این مکتوب آن است که به شهادت محققان «بیشتر کتاب‌ها و رساله‌هایی که علما پیرامون مشروطیت نوشته، همزمان با کتاب نایینی پراکنده ساختند به بوته فراموشی سپرده شد، ولی کتاب نائینی به خاطر اهمیتی که از جهات گوناگون داشت همچنان زنده ماند.»
جای افسوس است که با گذشت بیش از یک قرن از انتشار این کتاب بدیع و تأثیرگذار هنوز هم رهبر انقلاب لازم می‌بینند آن را «کتاب ارزشمند و مهجور» بنامند و واقعیت نیز همین است. آنچه پس از نهضت مشروطه اتفاق افتاد و گزارش‌های ضد و نقیضی که از سرنوشت «تنبیه ُالاُمَّة و تَنْزیه ُالمِلَّة» نقل شده است، هرگز از ارزش این سند بنیادین فقه سیاسی نکاسته و نمی‌کاهد و نباید کتابی که بزرگ‌ترین مراجع تقلید وقت آن را سزاوار تعلیم و تعلّم می‌دیدند همچنان مهجور باقی بماند.
به خواست خدا خواهیم کوشید در سلسله مقالات هفتگی از خوان دانش و سیاست ورزی فقیهانه نائینی بهره‌مند شویم و تا اندازه‌ای غبار مهجوریت از کتاب او بزداییم.
معاون راهبردی و امور مجلس رئیس‌جمهور
منبع: روزنامه ایران ۵ آبان ۱۴۰۴