به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه از مشهد، آیت‌الله سید احمد خاتمی، عضو هیئت رئیسه مجلس خبرگان رهبری، در آیین اختتامیه کنگره بین‌المللی مرحوم آیت‌الله العظمی میرزای نائینی(ره) با شعار «میرزای نائینی؛ استوانه فقاهت، معنویت و سیاست» که با حضور علما و اندیشمندان برجسته حوزه‌های علمیه برگزار شد، با اشاره به ابعاد گسترده شخصیت علمی و معنوی آن فقیه سترگ، گفت: مرحوم میرزای نائینی نه تنها در قله فقاهت و اصول، بلکه در قله معنویت و سیاست نیز جایگاهی بی‌بدیل دارد و آثار علمی او از زوایای گوناگون، مایه افتخار حوزه‌های علمیه است.
آیت‌الله خاتمی با بیان اینکه سخن گفتن از میرزای نائینی سخن از یک منظومه کامل فکری و فقهی است که تا امروز الهام‌بخش فقها و اندیشمندان امت اسلامی است، اظهار داشت: در مجموعه آثار آن مرحوم، گران‌سنگ‌ترین مباحث فقهی و اصولی با بیانی دقیق و منسجم ارائه شده است و انصافاً میرزا نائینی فقیه پهلوانی است که در میدان علم و اجتهاد قهرمانانه کار کرده است.
قله فقاهت و اصول؛ نائینی به مثابه مجدد علم اصول
عضو هیئت رئیسه مجلس خبرگان رهبری با تأکید بر اینکه میرزا نائینی در قله فقاهت از برجسته‌ترین علمای قرن خود محسوب می‌شود، گفت: آثار مهم او در زمینه عبادات و معاملات، از جمله مباحث احکام خلل، قواعد فقهی، کتاب حج و آثار مرتبط با معاملات و مکاسب، نمونه‌ای از عمق فقهی این عالم بزرگ است.
وی خاطرنشان کرد: مرحوم نائینی با نگاه اجتهادی و جامع، قواعد فقهی را به‌گونه‌ای طرح کرد که جنبه کاربردی آن در زندگی دینی و اجتماعی آشکار است.
آیت‌الله خاتمی در ادامه به حوزه علم اصول پرداخت و افزود: میرزا نائینی در قله دوم، یعنی علم اصول، صاحب پایه‌گذاری مکتبی نو است که بعدها بسیاری از اصولیون از آن الهام گرفتند. آن مرحوم اصول را هم‌تراز فقه دانست و مسائلی را مطرح کرد که مستقیماً با عرصه فقه مرتبط است. تقریرات دوره اول درس او در «فواید الاصول» با تقریر مرحوم آیت‌الله میرزا هاشم آملی و تقریرات دوره دوم اسناد متقن این جایگاه علمی است. به تعبیر مرحوم آیت‌الله شیخ جواد تبریزی، «اصول میرزا نائینی دیوار به دیوار فقه است»، یعنی عملاً هر بحث اصولی وی در خدمت استنباط فقهی قرار دارد.
قله معنویت و سیاست؛ نائینی به عنوان الگوی پیوند عقلانیت دینی با عمل اجتماعی
آیت‌الله خاتمی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به قله معنویت میرزا نائینی اظهار داشت: این فقیه بزرگ در سلوک عرفانی و تهذیب نفس نیز ممتاز بود. مرحوم آیت‌الله بهجت نقل می‌کرد که وقتی در کربلا تازه وارد شده بود و از پیش‌نماز مسجد پرسیدند، گفتند آقای نائینی است؛ دیدم نمازش چنان حالت خشوع و لرزشی دارد که نشانه عمق ارتباط او با حق است. میرزا نائینی از شاگردان برجسته ملا حسینقلی همدانی و مرتبط با عرفای واصل عصر خویش بود و در همان مسیر تربیت نفوس و تزکیه اخلاقی حرکت می‌کرد.
وی افزود: قله چهارم شخصیت میرزا نائینی، قله تربیت شاگردان است. درس ایشان جایگاه طلاب مبتدی و متوسط نبود، بلکه مراجع و علمای برجسته‌ای همچون میرزا حسن بجنوردی، آیت‌الله خوئی، آیت‌الله میلانی و دیگر بزرگان از درس او بهره می‌بردند و این نشان از وسعت علمی و تربیتی آن مرحوم دارد.
عضو هیئت رئیسه مجلس خبرگان رهبری در ادامه با اشاره به نقش تاریخی میرزا نائینی در عرصه سیاست و بیداری اسلامی گفت: میرزا نائینی صاحب مکتب سیاسی و نظریه‌پرداز امت اسلامی است. او از نزدیک با سید جمال‌الدین اسدآبادی مراوده داشت و در نهضت تنباکو در کنار میرزا شیرازی حضور یافت، در نهضت مشروطه مشاور مرحوم آخوند خراسانی بود و بیانیه‌های سیاسی آن دوره به قلم وی نگاشته می‌شد. همچنین در جهاد علیه بیگانگان در کنار مرحوم عبدالله مازندرانی و در نهضت اسلامی ملت عراق همگام با مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی نقش‌آفرینی کرد.
وی گفت: میرزا نائینی صاحب مکتب فکری و سیاسی است که توانست دین را در متن اجتماع معنا کند و عقلانیت حوزوی را با معنویت و عمل سیاسی پیوند دهد؛ بدین‌سان، نام و اندیشه او همچنان زنده و الهام‌بخش مسیر تحول در حوزه‌های علمیه است.
آیت‌الله خاتمی اظهار داشت: در جمع علما، هنر در کم‌گویی است، زیرا انسان هرچه کمتر سخن بگوید عقل خود را بیشتر نشان می‌دهد و این ویژگی در شخصیت مرحوم نائینی به‌خوبی مشهود است. او به‌جد معتقد بود که دین از سیاست جداشدنی نیست و در گفتار، رفتار و آثار علمی خویش، این پیوند را با متانت و عقلانیت اثبات کرد. و در کتاب گران‌سنگ «تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله» با استناد به قرآن کریم و نهج‌البلاغه، تفسیر دقیق و علمی از اسلام سیاسی ارائه داده است. شهید مطهری نیز بر همین اساس تصریح می‌کند که هیچ‌کس به اندازه علامه نائینی موفق به تبیین مبانی سیاسی و اجتماعی اسلام در قالب استدلال و استشهاد قرآنی و علوی نشده است.
عدالت، محور اندیشه نائینی در برابر استبداد
وی ضمن تحلیل دیدگاه نائینی درباره مشروطه‌خواهی، تأکید کرد: هدف این عالم ربانی، نه آزادی به هر قیمت، بلکه تحقق «عدالت» و مبارزه با «ظلم» بود و اساساً مشروطیت را ابزاری برای تربیت جامعه و تقلیل ظلم بر مردم می‌دانست.
امام جمعه موقت تهران افزود: مبارزه با استبداد نزد نائینی هرگز به جابجایی سلطنت‌ها یا تغییر ظاهری قدرت خلاصه نمی‌شد، بلکه ریشه در فهم دینی و قرآنی از عدالت داشت. آن‌گونه که مقام معظم رهبری فرموده‌اند، کلمه مشروطه گرچه واژه‌ای بیگانه است، اما نائینی مشروطیت را تنها در ذیل عدالت الهی معنا می‌کرد، ایشان با تکیه بر همین انگیزه ظلم‌ستیز، در مبارزه فکری خود قربانی طاغوت زمان شد و نشان داد که آرمان او چیزی فراتر از دگرگونی سیاسی سطحی بود.
آیت‌الله خاتمی در ادامه با روایت دیدار تاریخی مرحوم آخوند خراسانی و سیدکاظم یزدی، به اختلاف‌نظرها پیرامون مشروعیت مشروطه اشاره کرد و افزود: وقتی مرحوم آخوند اهداف نهضت را بیان کرد، سیدکاظم یزدی با صداقت فرمود «حرف‌های قشنگی است اما نخواهد شد»، و این جمله گویای پیچیدگی مسیر اصلاح دینی در آن دوران است.
دفاع نائینی از مبانی قرآنی در مبارزه با استبداد
وی سپس به ماجرای جمع‌آوری کتاب «تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله» اشاره کرد و گفت: برخی در نجف، به‌دلیل برداشت‌های نادرست، از نائینی خواستند انتشار کتاب را متوقف کند، اما واقعیت آن است که ایشان با این اقدام می‌خواست فریاد بزند که آنچه تحت عنوان مشروطه برآمده، انحراف از هدف اصلی عدالت‌خواهانه بوده است. چنان‌که مرحوم آقای سیدمحسن امیر جبل عاملی و صاحب کتاب «معارف الرجال» نیز نقل کرده‌اند، نائینی در این تصمیم، سیاست و تدبیر الهی را لحاظ کرد تا حقیقت تشیع سیاسی محفوظ بماند.
عضو هیئت رئیسه مجلس خبرگان رهبری تصریح کرد: از نظر نائینی، مبارزه با ظلم، مبنایی قرآنی و حدیثی دارد و جدایی آن از معارف دینی، بی‌معناست. مرحوم نائینی با جمع‌آوری موقت کتاب خود، بر این نکته تأکید داشت که هدف علمای دین هرگز قربانی شدن شیخ فضل‌الله یا تقابل با مرجعیت نبوده، بلکه حفظ ارزش‌های الهی در ساحت حکومت و جامعه بود.
وی افزود: کتاب «تنبیه‌الامه» ابتدا در سال ۱۳۲۷ قمری در بغداد به پایان رسید و همان سال چاپ شد؛ به‌صورت هم‌زمان، در تهران شیخ فضل‌الله نوری در سیزدهم رجب به شهادت رسید، و همین تقارن تاریخی نشانگر عمق پیوند میان فکر و فداکاری در آن دوره است.
آیت‌الله خاتمی با اشاره به فرمایش مقام معظم رهبری مبنی بر اینکه اندیشه نائینی، بذر حکومت اسلامی را در دل تاریخ شیعه کاشت، گفت: امام راحل عظیم‌الشأن این اندیشه را «تکمیل‌شده تنبیه‌الامه» دانست و ولایت فقیه را استمرار همان خط روشنگری معرفی کرد که امروز در پرتو زعامت آیت‌الله‌العظمی امام خامنه‌ای به شجره طیبه‌ای تبدیل شده است.
آیت‌الله خاتمی، با اشاره به سابقه درخشان حوزه علمیه خراسان در صیانت از ارزش‌های دینی و مبارزه با استبداد، تأکید کرد: این حوزه در تاریخ معاصر همواره پیشگام حرکت‌های انقلابی و مردمی بوده است.
وی با بیان اینکه ریشه بسیاری از قیام‌های دینی و اجتماعی از مشهد و خراسان آغاز شده است، یادآور شد: در سال ۱۳۱۴، هنگامی که استبداد رضاخانی به ارزش‌های اسلامی تعرض کرد، بزرگان خراسان از جمله مرحوم آیت‌الله سید حسین قمی با صلابت و ایمان در برابر طغیان ایستادند، اعتراض کردند، تبعید شدند و در مسجد گوهرشاد برای حکم الهی حجاب تحصن نمودند؛ حرکتی که نقطه درخشان تاریخ روحانیت و نماد ایستادگی در برابر ظلم بود.
حوزه علمیه خراسان پیشگام در دفاع از آرمان‌های انقلاب
امام جمعه موقت تهران با تأکید بر اینکه «حوزه علمیه خراسان از آغاز تا امروز پرچمدار انقلاب بوده»، گفت: امروز نیز انتظار همین است، همان‌گونه که فرزند حوزه خراسان در خط مقدم دفاع از دین و نظام ایستاد و عالی عمل کرد، تا جایی که غربی‌ها این حکیم فرزانه را دوراندیش‌ترین رهبر جهان خطاب می‌کنند.
وی یادآور شد: انقلاب اسلامی امانتی الهی است که به دست ما سپرده شده و باید با شکر و عمل صالح از آن پاسداری کنیم؛ چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: «ثُمَّ جَعَلْنَاکُمْ خَلَائِفَ فِی الْأَرْضِ لِنَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُون» (یونس، آیه ۱۴).
مدیریت الهی و معجزه‌آمیز در دفاع مقدس دوازده‌روزه
آیت‌الله خاتمی در ادامه با اشاره به وقایع اخیر جهان اسلام و جنگ دوازده‌روزه مقاومت، این رخداد را نمونه بارز مدیریت الهی و معجزه در عصر حاضر دانست و گفت: آنچه در این جنگ رقم خورد، تبلور وعده الهی بود که در همان روزهای نخست، رژیم صهیونیستی دست تسلیم را بالا برد.
وی اظهار داشت: بنا بر اعتراف مقامات غربی، حتی وزیر خارجه رژیم صهیونیستی ناچار شد اعلام کند که جنگ تمام شده است؛ و همین مسئله نشان‌دهنده اقتدار جبهه مقاومت و ضعف روزافزون دشمنان اسلام است.
عضو هیئت رئیسه مجلس خبرگان رهبری افزود: یکی از سران کشورهای عربی گفت در چهارمین روز جنگ، نتانیاهو خواستار وساطت شده بود تا جنگ پایان یابد و مشخص شد که در همان روزهای ابتدایی، به تعبیر دقیق، «شق‌القمر» در عالم سیاست تحقق یافته بود.
وی در پایان با تشکر صمیمانه از حضور علما، زائران و تولیت آستان قدس رضوی، گفت: همان‌گونه که در گذشته حوزه علمیه مشهد با انقلاب همراه بود، امروز نیز با افتخار بیشتر در کنار نظام اسلامی ایستاده است و این همراهی، رمز بقا و بالندگی اسلام ناب در جهان معاصر است.