به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، یکم آبان، مصادف است با بزرگداشت ابوالفضل بیهقی، کاتب و دبیر نامدار ایرانی که با اثر تاریخی گرانقدرش شناخته می‌شود. برخی این تاریخ‌نگار را در نثر فارسی هم‌تراز با ابوالقاسم فردوسی در شعر می‌دانند و میراث خراسانی این دو ادیب نامدار را، یکی از دلایل حفظ زبان و ادب فارسی در طول فراز و نشیب‌های تاریخی در نظر گرفته‌اند.

به بهانه بزرگداشت بیهقی، با مهدی سیّدی فَرُّخَد، مصحح و استاد زبان و ادبیات فارسی، گفت‌وگویی داشته‌ایم، این ادیب خراسانی در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا از ویژگی‌های بیهقی و تاریخ او در روزگار معاصر سخن گفت.

او علاوه بر تالیف بیش از ۲۰ کتاب و ۵۰ مقاله در حوزه ادبیات فارسی،عضویت انجمن میراث فرهنگی توس، مدیریت آرامگاه فردوسی، مدیریت گروه تاریخ و جغرافیای تاریخی و مطالعات مشترک خراسان و آسیای مرکزی و مرکز خراسان شناسی را در کارنامه دارد.

سیدی در پاسخ به سوال که امروز تاریخ بیهقی به چه کار ما می‌آید گفت: هر کسی به زبان فارسی صحبت می‌کند و به این زبان می‌نویسد اگر مقداری ذوق و سلیقه و غیرت داشته باشد، می‌خواهد نوشته‌اش متین‌تر و بهتر باشد. همگان تلاش می‌کنند و می‌خواهند زیباتر باشند، خانه‌ای بهتر داشته باشند و طبعا می‌خواهند نوشته‌شان هم بهتر از بقیه و بی‌عیب باشد. این‌ کار نیاز به متونی دارد که به عنوان پشتوانه از آن استفاده شود، هر فارسی نویسی، هر فارسی دانی، نیازمند است که متون فارسی را بخواند و ملکه نفس کند و بعد با اتکا به آنها، روح و قلم خود را تغذیه ‌کند که درست‌تر و خوب‌تر و باشکوه‌تر بنویسد.

وی افزود: از میان متون نثر فارسی، مردم درباره بعضی متون، بیشتر شنیده‌اند و آن را می‌شناسند، متون شعر و شاعران را اغلب مردم می‌شناسند که حافظ، سعدی، عطار، فردوسی، مولوی و دیگران هستند اما متون نثر را به طور عمومی کمتر می‌شناسند، شاید کمتر به گوش خورده و کمتر خوانده شده باشد. ممکن است دورادور درباره «کلیله و دمنه» یا «تذکره‌الاولیا»، «سفرنامه ناصرخسرو»، «سیاست‌نامه»، «قابوس‌نامه» و... شنیده باشند اما آن را کمتر می‌شناسند، به جرأت می‌توانم بگویم که اگر از هر فارسی زبانی بپرسند بهترین کتاب نثر فارسی چیست؟ می‌گوید «گلستان» سعدی و تا حدودی راست هم می‌گوید، از نظر زیبایی، گلستان، بهترین اثر است اما این کتاب انشایی با لحن «منت خدای را عزوجل» دیگر امروز به کار یک خبرنگار نمی‌آید. یک گزارشگر با این نثر سعدی نمی‌تواند گزارش بدهد یا مقاله تحقیقی یا نامه بنویسد، برای این کار نثر پخته‌تری لازم داریم.

تاریخ بیهقی را یک خردمند، برای خردمندان نوشته است

این مصحح تاریخ بیهقی اضافه کرد: اگر از این منظر نگاه کنیم پس از گلستان که جایگاه خاص خودش را دارد، «تاریخ بیهقی» در رأس است، مثلا «تذکره الاولیا» اثر عطار هم وقتی شروع می‌کند سجع آن زیباست ولی بعد که وارد بحث می‌شود، مطالبی را مطرح می‌کند که به دل نمی‌نشیند. ما نثرهای باشکوه دیگری هم داریم مثل «تاریخ جهانگشای جوینی» که نثر آن بیش از اندازه فنی و ادبیاتش عرب زده است، مثل «چهار مقاله» نظامی عروضی. پس ما فارسی زبانان به مطالعه متون و به ویژه متون نثر نیاز داریم که قلم فصیح شود، به قول بیهقی که می‌گوید استاد من چنین و چنان نوشت و این را کسی می‌فهمد که «قلم به دست بگیرد تا بفهمد پهنای کار چیست» پس کسی که اهل نوشتن باشد ویژگی تاریخ بیهقی، را درک می‌کند.

خود بیهقی می‌گوید «کسی که قلم به دست بگیرد تا بفهمد پهنای کار چیست» پس کسی که اهل نوشتن باشد ویژگی تاریخ بیهقی، را درک می‌کند.

سیدی با تاکید بر این که متون شعر و نثر باید در کنار هم خوانده شوند، اظهار داشت: متون شعر به جای خود، اگر شاعر هستیم بیشتر متون شعر را بخوانیم، اگر نه، متون نثر را بیشتر بخوانیم، سردسته متون نثر ما بدون تردید، پس از گلستان که زیبایی خاص خود را دارد، تاریخ بیهقی است. تاریخ بیهقی را یک خردمند، برای خردمندان نوشته است، مخاطب تاریخ خردمند است هیچ سخنی یاوه و بیهوده نمی‌گوید.

وی در تشریح متن تاریخ بیهقی گفت: این اثر به ظاهر ۱۰ سال تاریخ مسعود غزنوی است اما بیشتر مسائل و وقایع مهم تاریخی خراسان را از زمان ابومسلم، طاهریان و برمکیان هم روایت می‌کند و دیگر تنها تاریخ نیست خود او می‌گوید من از آن تاریخ نویسان نیستم که بگویم چه کسانی با هم جنگیدند، چه کسی پیروز شد؟ «من گرد زوایا و خبایا می‌گردم و گوشه‌ها را روشن می‌کنم.» به عنوان نمونه بیهقی اگر فقط یک مورخ بود، در یک پاراگراف کافی بود بگوید فردی به نام ابوعلی حسن ابن فلان مشهور به حسنک وزیر، وزیر دربار سلطان محمود بود که مسعود پسر محمود او را گرفت و در بلخ روز ۲۸ صفر بر دار کرد و تمام شد. تاریخ با ذکر جزئیات کاری ندارد که حسنک را بر دار کردند و او تنی سفید داشت و مشتی رند را سیم دادند و به دست چه کسی سنگ دادند؟ چه کسی سنگ زد؟ چه کسی گریه کرد؟ ذکر جزئیاتی که از مجالس عروسی، از درگیری، از جهیزیه، از فوت و فن جاسوسی می‌رود، ویژگی تاریخ نیست اما همه چیز در تاریخ بیهقی هست ولی مهمتر از همه سیاست است.

این مدرس قطب فردوسی شناسی، اضافه کرد: بیهقی با ذکر جزئیات به ما می‌گوید سلاطین چه درست و غلط‌هایی را انجام دادند. این علم سیاست است، یعنی هر رجل سیاسی ما اگر فرصت کند واجب‌ترین کارها برایش این است که یک بار تاریخ بیهقی بخواند. پس تاریخ بیهقی به دو دلیل به کار زندگی امروز ما می‌آید، نخست چون ما فارسی زبانیم، قلم به دست داریم، دوم به کار مسئولین، نمایندگان مجلس، فرماندار، استاندار، وزیر، وکیل، می‌آید و برای آنان واجب‌ترین کتاب است که بخوانند و شیوه درست اداره کردن جامعه را یاد بگیرند.

وی در پاسخ به این سوال که چگونه باید تاریخ بیهقی را بخوانیم گفت: در آغاز نسخه باقی مانده از بیهقی آمده است: امروز که من این آغاز قصه می‌کنم. در ذی‌الحجه سنه خمسین و اربع معه است، یعنی امروز که من این قصه حسنک را می‌خواهم شروع کنم، ماه ماه آخر سال ۴۵۸ قمری است و اکنون ۱۴۴۷ قمری است یعنی سه سال دیگر می‌شود هزارمین سالی که این کتاب نوشته شده است، کتابی که هزار سال پیش نوشته شده، با آن فرهنگ آن زمان و اصطلاحات آن زمان، طبعا امروز مشکل است. مشکل است اثری که هزار سال پیش نوشته شده فهمش خیلی مشکل است ولی باز هم از شاهکارهای ادبیات ماست واقعا در انگلستان، نثر انگلیسی ۵۰۰ سال پیش را نمی‌توانند بفهمند و از آن فاصله زیادی گرفته‌اند.

سیدی ادامه داد: ما برای مطالعه متون تاریخی که سالها از نگارش آن می‌گذرد، در آغاز کار به یک راهنما نیاز داریم، کمک لازم داریم، کتاب‌های زیادی هستند که در دانشگاه هم که درس داده می‌شوند، گزیده اثر اصلی هستند و کسی هم توضیح می‌دهد و حاشیه می‌نویسد اما من اعتقاد دارم کسانی که می‌خواهند بر یک کتاب حاشیه بنویسند و آن را توضیح بدهند، اگر خودشان بر آن کتاب مسلط نباشند نمی‌توانند توضیحات خوبی بدهند، اول باید خودشان بر یک اثر مسلط باشند، بعد می‌توانند آن را به دیگران معرفی کنند.

این استاد زبان و ادبیات فارسی گفت: برای خواندن بیهقی و فهمیدن آن و حتی برای دیگر آثار ادب فارسی ابتدا باید کسانی که آن کتاب را خوب خواندند و زوایای گوناگون آن را می‌شناسند، به یک زبان دیگر برای دیگران روایت کند، دست علاقه‌مندان و مخاطبان را بگیرد و با خود راه ببرد. شاید پس از ۱۰ صفحه ۱۵ صفحه خواندن، راه می‌افتند و خودشان جلو می‌روند. ما دیدیم تاریخ بیهقی قدیم که توسط علی‌اکبر فیاض (۱۲۷۷-۱۳۵۰، مصحح و استاد ادبیات فارسی و بنیانگذار دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد) تصحیح شده بود، این گونه بود که نسخه‌های خطی رو جلوی خود بگذارد و بگوید بالاخره چگونه درست است اما فرصت نکرده بود شرح کند. شخصی مثل خلیل خطیب رهبر (۱۳۰۲- ۱۳۹۳ ادیب، نویسنده، شاعر، محقق و استاد دانشگاه تهران) این اثر را شرح کرد اما خطیب رهبر هم تنها لغات را توضیح می‌داد، این لغات از نظر ادبی یعنی چه، این دو اثر با وجود تدریس در دانشگاه‌ها مشکلی را حل نکرد و نمی‌توانست به مخاطب اشراف بدهد.

وی گفت: من و محمدجعفر یاحقی (۱۳۲۶، پژوهشگر، استاد زبان و ادبیات فارسی، مدیر قطب علمی فردوسی‌شناسی) تاریخ بیهقی را تصحیح و شرح کردیم و من یک بار خواندم و توضیح دادم که در کانال تلگرامی تاریخ بیهقی منتشر شد زیرا متوجه بودم که برخی عبارات گنگ است و برخی کلمات گیج کننده است، یا برخی جملات فعلش مشخص نیست. بار اول سه سال و نیم از ۹۷ تا سه سال و چند ماه، در حدود ۱۵۰ جلسه تمام متن بیهقی را خواندم و با توضیحات مفصل کار شد. اکنون تعداد اعضای کانال بیهقی نزدیک به ۱۲ هزار نفر رسیده است. یک بار دیگر هم تاریخ بیهقی را ویرایش شده خواندم که این می‌تواند به علاقه‌مندان به مطالعه بیهقی کمک کند.

سیدی اضافه کرد: بهترین راه خواندن تاریخ بیهقی این است که یا یک استاد بگوید چگونه بخوانیم و پیش استادی، معلمی، کسی که بر آن کتاب اشراف دارد باید مقداری این اثر را خواند و تا وقتی یاد گرفتید و روان شدید پس خودتان می‌توانید بخوانید و لذت ببرید.

وی در پاسخ به این سوال که مطالعه تاریخ بیهقی را از کدام بخش آغاز کنیم، اظهار داشت: نسخه تاریخ بیهقی که ما در اختیار داریم، مشکلی دارد که می‌گویند ۳۰ مجلد بوده است. یعنی از میانه سلطنت محمود را شروع کرده که یعنی از زمانی که خود او وارد دستگاه دیوانی شده، یعنی از حدود ۴۱۲ روایت خود را شروع کرده است اما ۱۰ سال آخر سلطنت محمود گم شده است. بعد از آن پنج تا شش ماه حکومت محمد هم گم شده است، بعد از آغاز حکومت مسعود شروع می‌‎شود، اول تاریخ بیهقی ابتر است، مشکل بیهقی این است.

نسخه تاریخ بیهقی که ما در اختیار داریم، مشکلی دارد که می‌گویند ۳۰ مجلد بوده است. یعنی از میانه سلطنت محمود را شروع کرده که یعنی از زمانی که خود او وارد دستگاه دیوانی شده، یعنی از حدود ۴۱۲ روایت خود را شروع کرده است اما ۱۰ سال آخر سلطنت محمود گم شده است. بعد از آن پنج تا شش ماه حکومت محمد هم گم شده است، بعد از آغاز حکومت مسعود شروع می‌‎شود، اول تاریخ بیهقی ابتر است، مشکل بیهقی این است.

این استاد ادبیات فارسی افزود: مشکلش کسی که می‌خواهد شروع کند این است که بیهقی از آغاز می‌گوید «نامه حشم تگین‌آباد» حالا سوال این است تگین‌آباد کجا بود؟ حشم آن که بود؟ این است که مشکل ایجاد می‌کند. من یک مقاله قدیمی داشتم به نام «مدخلی بر تاریخ بیهقی» که او در ابتدا چه می‌‍خواست بگوید، یکی از علل این که از اول کتاب را باز می‌کنیم و آن را سخت می‌بینیم این است که ابتدای آن گم شده است.

سیدی گفت: نکته دوم اینکه تاریخ بیهقی بخش‌های مختلف دارد، یک جا جنگ است، یک جا بزم است، یک جا رزم است، یه جا اعدام است، یک جا عروسی است، این بستگی دارد که مخاطب به ذوق خودش چه چیزهایی بیشتر می‌پسندد یا می‌فهمد، یک جا را انتخاب کند و از آنجا روان‌تر بخواند. از سوی دیگر می‌شود گزیده‌ها را خواند، گزیده‌ها سلیقه مخاطب را رعایت می‌کنند، کتاب «دیبای زربفت» گزیده‌ای است که به طور ویژه برای دانشجویان لیسانس ادبیات نوشتیم.

این مولف با بیان این اکنون تهیه گزینه دیگری را در دست دارد، بیان داشت: من یک گزینه دیگر به نام «به‌گزین موضوعی تاریخ بیهقی» را در دست دارم که بخش‌های قشنگ و خواندنی تاریخ بیهقی را جدا می‌کنم و دسته‌بندی‌های مشخصی چون فروگیری‌ها، ازدواج‌ها، رذالت‌ها، غلام‌بارگی‌ها و... طبقه‌بندی کرده‌ام که مطالعه آسان و روان‌تر باشد.

درباره خواندن تاریخ بیهقی کوتاهی شده است

وی در پاسخ به این سوال که تا کنون کدام بخش از تاریخ بیهقی نادیده مانده است، بیان داشت: ۱۵۰ سالی است که بیهقی از پستو درآمده قبل از آن کتاب خواص بود و چاپ نشده بود، عده ای کمی آن را می‌خواندند، برای اولین بار ۱۵۰ سال پیش در هند یک افسر انگلیسی به نام ویلیام هوک مورلی ( William Hook Morley ۱۸۱۵ – ۱۸۶۰ خاورشناس انگلیسی) این کتاب را با شش نسخه تصحیح و چاپ کرد بعد از آن حدود ۱۰۰ سال پیش سید احمد پیشاوری، مشهور به ادیب پیشاوری (۱۲۲۳-۱۳۰۹ شاعر و ادیب) در تهران چاپ سنگی تاریخ بیهقی را انجام داد. پس از آن سعید نفیسی (۱۲۷۴- ۱۳۴۵ زبان‌شناس، پژوهشگر) با همین دو نسخه چاپ از بیهقی کرده توضیحات مختصری داد. بعد از آن قاسم غنی (۱۲۷۲-۱۳۳۱ سیاستمدار ادیب و نویسنده) و فیاض با همدیگر در ۱۳۲۴ یک اثر منتشر کردند. بعد از آن فیاض ۱۳۵۰ یک تصحیح دیگر منتشر کرد و درن نهایت خطیب رهبر نخسه غنی و فیاض را شرح کرد.

سیدی گفت: از ابتدا تا انتهای بیهقی به قلم این مصححان بازگو شده و در روایت کردن و توضیح دادن هیچ بخشی فروگذار نکردند، برخی بخش‌ها درخشان‌تر بوده، بیشتر تکرار شده، مثل حسنک وزیر یا افشین بودلف اما بخش‌های تاریخی که مهم است و تاریخ ما روشن می‌کند، کمتر مورد توجه عموم قرار گرفت ولی همه نثرشان مثل هم زیباست و محتوای همه بخش‌ها سنگین و وزین است. اگر در قبال بیهقی در چیزی کوتاهی شده است، درباره خواندن آن است، من از سال ۱۳۸۳ در قطب علمی فردوسی شناسی دانشگاه فردوسی بیهقی خواندن آزاد را شروع کردم، روبه‌روی کلاس من کسی بود که بیهقی درس می‌داد، وقتی کلاس ما دایر شد ایشان تازه به نظرش رسیده بود که بیهقی چقدر مشکل است. خیلی‌ها واقعاً در دانشگاه معلم بیهقی هستند اما اگر بخواهید دو صفحه جلوی آنان باز کنید که بخوانند نمره زیر ۱۰ می‌گیرند، این بزرگترین غفلتی است که درباره تاریخ بیهقی شده است.

وی درباره آثاری که اکنون در دست دارد، گفت: به جز کتاب «به‌گزین موضوعی تاریخ بیهقی» که نشر سخن آن را به چاپ خواهد رساند و نسخه صوتی آن را به زودی می‌خوانم و در کانال قرار خواهم داد. به جز آن من سال‌هاست درباره شاهنامه کار می‌کنم و به‌گزینی از شاهنامه تهیه کرده‌ام، چون یک کتاب چند سال پیش به نام «فرهنگ جغرافیای تاریخی شاهنامه» داشتم که همه اعلام جغرافیایی شاهنامه را معرفی کردم، ۳۶۰ نقشه تهیه کردم و توسط نشر نی منتشر شد. اکنون از داستان‌های شاهنامه با محوریت جغرافیا خلاصه‌ای تهیه کرده‌ام و هرجا هم که در تصحیحش و در شرحش اشکال داشته تذکر دادم که این اشتباه است. اسمش «به‌گزین شاهنامه، با شرح و تأمل و درنگ‌های جغرافیایی و تاریخی» است. آن هم توسط نشر نی زیر چاپ است.

این استاد قطب علمی فردوسی‌شناسی گفت: با این کتاب شاید ۵۰ تا۱۰۰ بیت از شاهنامه تصحیح جلال خالقی مطلق (۱۳۱۶ ادیب، زبان‌شناس، ایران‌شناس و شاهنامه‌پژوه) عوض شود زیرا مستند گفته ام این کلمه غلط است، این کتاب تنها گزیده نیست، نقد هم هست و مکمل کتاب «فرهنگ جغرافیایی شاهنامه» است. هر دو کتاب تا عید هر دو منتشر می‌شود.