سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - کوروش دیباج: در نظام فرهنگی هر کشور، حق برابر دسترسی به منابع مکتوب از ارکان اصلی توسعه فرهنگی محسوب می‌شود؛ اما تحقق این عدالت، زمانی معنا پیدا می‌کند که همه اقشار جامعه، از جمله افراد نابینا و کم‌بینا، بتوانند سهمی واقعی از زیست کتابخوانی داشته باشند. در حالی‌که فناوری‌های نوین در دهه اخیر، مرزهای مطالعه را از صفحه کاغذ تا پلتفرم‌های صوتی و دیجیتال گسترش داده‌اند، هنوز بخش مهمی از جامعه نابینایان در ایران برای دسترسی به کتاب، مجله و منابع آموزشی با موانع جدی روبه‌رو هستند.
کتابخانه‌های ویژه نابینایان، حلقه‌ای تعیین‌کننده در این چرخه‌اند؛ مراکزی که نه‌تنها وظیفه تأمین و تولید کتاب‌های بریل و گویا را بر عهده دارند، بلکه در عمل، به نهادهای فرهنگی پویا برای ترویج مطالعه، پرورش مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی نابینایان و تقویت جایگاه آنان در زیست فرهنگی جامعه تبدیل شده‌اند. در این میان، کتابخانه ولیعصر اصفهان یکی از فعال‌ترین و باسابقه‌ترین مراکز کشور است که طی نزدیک به دو دهه فعالیت، به شبکه‌ای ملی از خدمات گویا و دیجیتال برای نابینایان تبدیل شده است.
به مناسبت روز جهانی نابینایان که فرصتی برای بازخوانی نقش کتاب و دانایی در توانمندسازی این قشر به شمار می‌آید، خبرنگار ایبنا با سیروس امیدفر، مسئول کتابخانه نابینایان ولیعصر اصفهان گفت‌وگویی انجام داده است تا از دستاوردها، چالش‌ها و چشم‌اندازهای این مرکز بشنود؛ گفت‌وگویی درباره صدای کتاب، لمس دانایی و راهی که همچنان با روشنایی آگاهی ادامه دارد.
ابتدا از کتابخانه ولیعصر اصفهان و جایگاه آن در شبکه ملی کتابخانه‌های نابینایان بگویید.
بخش نابینایان کتابخانه ولیعصر تنها محدود به شهر اصفهان نیست، بلکه به نابینایان سراسر کشور خدمات ارائه می‌دهد. در حال حاضر حدود ۱۷ هزار و ۸۰۰ جلد کتاب گویا در این مرکز وجود دارد که طی حدود ۱۸ سال فعالیت تولید شده‌اند. ما سه استودیو گویاسازی فعال داریم و هر ماه بین شش تا هفت عنوان کتاب گویا جدید بر اساس سفارش مخاطبان نابینا تولید می‌شود.
اعضای ما از سراسر کشور هستند؛ از تبریز و همدان تا تهران و یزد. حتی کتابخانه‌های نابینایان دیگر شهرها نیز از ما کتاب صوتی می‌گیرند؛ برای نمونه حدود چهار هزار جلد کتاب گویا به کتابخانه نابینایان همدان اهدا کرده‌ایم.
اکنون چند عضو فعال دارید و خدمات اصلی کتابخانه برای نابینایان و کم‌بینایان شامل چه مواردی است؟
در مجموع بیش از دو هزار عضو نابینا و کم‌بینا در سراسر کشور به‌صورت مستقیم از خدمات ما بهره‌مند می‌شوند و حدود ۴۰ کتابخانه نابینایان در استان‌های مختلف نیز به شکل مستمر با ما در ارتباط هستند. خدمات اصلی ما شامل کتاب‌های گویا، منابع بریل، کتاب‌های الکترونیکی و برگزاری کلاس‌های آموزشی و فرهنگی است. در اصفهان به‌تنهایی حدود ۶۰۰ عضو فعال داریم که به شکل مداوم از خدمات کتابخانه استفاده می‌کنند.
با توجه به گسترش کتاب‌های دیجیتال و صوتی، آیا هنوز کتاب بریل جایگاه خود را حفظ کرده است؟
کتاب بریل همچنان اهمیت دارد، اما استفاده از آن بسیار کمتر شده است. هزینه تولید و حمل‌ونقل کتاب بریل بالاست و کتاب‌ها حجیم هستند، بنابراین بیشتر نابینایان ترجیح می‌دهند از کتاب‌های گویا و الکترونیکی استفاده کنند. بااین‌حال، هنوز گروهی از نابینایان، به‌ویژه افرادی که از کودکی نابینا بوده‌اند، همچنان از منابع بریل بهره می‌برند یا افرادی که به‌تازگی بینایی خود را از دست داده‌اند، از طریق کتاب‌های بریل خط خواندن را یاد می‌گیرند.
فرایند تولید کتاب گویا در کتابخانه ولیعصر چگونه انجام می‌شود؟
کتابخانه ولیعصر یکی از مراکز اصلی تولید کتاب گویا در کشور است. هرگاه یکی از اعضا، کتابی را درخواست کند، ابتدا بررسی می‌کنیم آیا نسخه گویای آن وجود دارد یا خیر. در صورت نبود، کتاب تهیه و وارد مرحله تولید می‌شود.
در حال حاضر حدود ۱۵ گوینده داوطلب و متخصص با ما همکاری می‌کنند؛ افرادی از جمله چند دکترای دانشگاهی که به‌صورت افتخاری کتاب‌ها را می‌خوانند. پس از ضبط، فایل‌ها در کتابخانه توسط ادیتورهای نابینا با نرم‌افزارهای تخصصی ویرایش می‌شوند تا از لحاظ کیفیت صوتی و متن کامل باشند.
هر فصل بیش از ۶ هزار ساعت کتاب گویا در کتابخانه تولید می‌شود. البته به دلیل مسائل کپی‌رایت، این آثار فقط در اختیار اعضا و کتابخانه‌های نابینایان قرار می‌گیرد و به‌صورت عمومی منتشر نمی‌شود.
بزرگ‌ترین چالش شما در دسترس‌پذیری منابع برای نابینایان چیست؟
بزرگ‌ترین چالش، کمبود تجهیزات استاندارد و اینترنت پرسرعت است. تقریباً همه خدمات ما بر بستر اینترنت انجام می‌شود، بنابراین در زمان قطعی برق یا افت سرعت، خدمات‌رسانی به‌طور کامل مختل می‌شود.
از سوی دیگر، فضای فیزیکی تولید صوت نیز باید به‌روز شود؛ استودیوهای ما با کمترین امکانات بی‌صدا شده‌اند و بسیاری از گویندگان ناچارند کتاب‌ها را در خانه ضبط کنند. در زمینه همکاری با نهادهای فرهنگی هم، هرچند ارتباط خوبی داریم، اما حجم کتاب‌های صوتی تخصصی که ناشران تولید می‌کنند هنوز بسیار پایین است.
از نگاه شما، نشر کشور تا چه اندازه نیازهای مطالعاتی نابینایان را می‌شناسد؟
به جرأت می‌توان گفت نشر ایران هنوز شناخت کافی از نیازهای مطالعاتی نابینایان ندارد. تعداد ناشران فعال در تولید کتاب صوتی بسیار محدود است؛ ناشرانی مانند نوین کتاب گویا، ماه‌آوا و آوانامه سهم عمده این حوزه را دارند، اما بیشتر تولیداتشان عمومی است نه تخصصی.
در نتیجه، بخش بزرگی از کتاب‌های تخصصی دانشگاهی و علمی را ما در کتابخانه گویا می‌کنیم تا دانشجویان نابینا بتوانند از آن‌ها استفاده کنند. این خلأ در حوزه نشر باید جدی گرفته شود.
کتابخانه نابینایان ولیعصر برای ترویج مطالعه در میان نابینایان و نوجوانان چه برنامه‌هایی دارد؟
در این زمینه همکاری نزدیکی با مؤسسه مهرآینه داریم که توسط دو عضو نابینای کتابخانه تأسیس شده است.
در حال حاضر شش کلاس فرهنگی و آموزشی برای نابینایان فعال است: کلاس‌های خلاقیت و نویسندگی، فن بیان، مهارت‌های زندگی، آموزش اندروید، سخنوری و کسب‌وکار.
تمامی این دوره‌ها به‌صورت رایگان برگزار می‌شوند. افزون بر آن، سالی دو بار گردهمایی نابینایان در کتابخانه برگزار می‌کنیم تا اعضا یکدیگر را بشناسند، ارتباط بگیرند و فضای کتابخانه برایشان به پاتوق فرهنگی تبدیل شود.
آیا مشکلاتی در زمینه تردد نابینایان به کتابخانه وجود دارد؟
بله، متأسفانه مسیر دسترسی نابینایان به کتابخانه ولیعصر ایمن نیست. با وجود نصب تابلو هشدار عبور نابینایان از سوی شهرداری، سرعت خودروها در خیابان مقابل کتابخانه بالاست و تاکنون چند مورد برخورد با عصای نابینایان رخ داده است.
ما درخواست نصب سرعت‌گیر و همچنین همکاری با سامانه‌های حمل‌ونقل مانند اسنپ برای ارائه تخفیف یا سرویس رایگان رفت‌وآمد نابینایان را مطرح کرده‌ایم، اما هنوز در مرحله پیگیری هستیم.
تحولات فناوری و هوش مصنوعی چه نقشی در آینده کتابخانه‌های نابینایان خواهد داشت؟
هوش مصنوعی در حال حاضر هم وارد فعالیت‌های ما شده است. نابینایان از آن برای تولید پادکست‌های معرفی کتاب استفاده می‌کنند و در دوره‌های آموزشی ما نیز ابزارهای هوش مصنوعی ویژه نابینایان آموزش داده می‌شود.
برای مثال، برنامه‌هایی وجود دارند که با استفاده از دوربین تلفن همراه، محیط اطراف فرد را شناسایی کرده و به‌صورت صوتی برایش توصیف می‌کنند. ما قصد داریم آموزش کار با این ابزارها را گسترش دهیم تا نابینایان بتوانند از فناوری در زندگی روزمره و مطالعه بهره‌مند شوند.
در آستانه روز جهانی نابینایان، چه مطالبه‌ای از ناشران و نهادهای فرهنگی دارید؟
بزرگ‌ترین مطالبه ما این است که فرایند تبدیل کتاب‌های چاپی به نسخه‌های صوتی یا الکترونیکی برای نابینایان تسهیل شود. ناشران می‌توانند با هزینه‌ای اندک نسخه صوتی کتاب‌هایشان را تولید و در پلتفرم‌هایی چون فیدیبو یا طاقچه عرضه کنند.
اگر قانون یا سازوکاری فراهم شود که نابینایان بتوانند به‌صورت رایگان از نسخه‌های الکترونیک استفاده کنند، دسترسی آنان به کتاب بسیار سریع‌تر و عادلانه‌تر خواهد شد.
و در پایان، اگر بخواهید رسالت کتابخانه ولیعصر را در یک جمله توصیف کنید، چه می‌گویید؟
رسالت ما دسترس‌پذیر کردن همه منابع مکتوب کشور برای نابینایان و کم‌بینایان و ایجاد پاتوقی فرهنگی برای رشد، آموزش و ارتباط آنان با جامعه کتاب است.
∎