سرزمین ایران در طول تاریخ پرفراز و نشیب خود، همواره با بحران‌های درونی و تهدیدهای بیرونی مواجه بوده است؛ از درگیری‌های داخلی تا تهاجمات خارجی. با این‌حال آنچه در میان این دگرگونی‌ها همواره پایدار مانده، «ایران» به‌مثابه مفهومی تاریخی، فرهنگی و تمدنی است. اگرچه در برخی دوره‌ها، مرزهای جغرافیایی ایران دستخوش تغییرات اساسی شده اما ایده ایران به عنوان یک موجودیت فرهنگی-تاریخی همچنان استمرار یافته و بار دیگر به واقعیت سیاسی و اجتماعی بدل شده است.
در طول قرون، این مفهوم در قالب روایت‌هایی متنوع و متکثر بازنمایی شده است؛ روایت‌هایی که در برخی دوره‌ها کم‌رنگ و حاشیه‌ای و در ادواری دیگر، پررنگ و حتی هژمونیک بوده‌اند. این روایت‌های تاریخی بازتابی از چگونگی مواجهه ایرانیان با مفهوم وطن، هویت و پایداری فرهنگی در برابر تحولات و تهدیدات گوناگون‌اند.
اگر تاریخ را «شالوده شناسی حیات کنونی» و علمی برای پاسخ به مسائل امروز و افق‌های پیشِ‌رو بدانیم، بازخوانی این تجربه‌ها در پرتو تحولات اجتماعی و نیازهای امروز جامعه ایران، ضرورتی انکارناپذیر به‌نظر می‌رسد. به‌ویژه در برهه‌ای که پرسش از «ایران» بار دیگر در کانون توجه افکار عمومی قرار گرفته است، واکاوی تاریخی این مفهوم می‌تواند راهگشای درک وضعیت معاصر و افق‌های پیشِ‌رو باشد.
براین اساس در پرونده «روایت ایران» تلاش خواهد شد تا با تمرکز بر ۲ محور «پژوهش‌های تحلیلی» و «مصاحبه با صاحب‌نظران و اساتید»، بازتاب مفهوم ایران در دوره‌های مختلف تاریخی مورد واکاوی قرار گیرد. این بازخوانی نه با نگاهی نوستالژیک بلکه با رویکردی مسئله‌محور و انتقادی صورت می‌گیرد تا زمینه‌ساز گفت‌وگویی علمی پیرامون تاب‌آوری تاریخی و همبستگی اجتماعی در بستر مفهوم ایران شود.
«تدام ایران در دوره باستان؛ وقتی حتی مهاجمان مغلوب فرهنگ یک ملت شدند» و «ساسانیان چگونه ایران را دوباره ساختند؟» گزارش‌هایی است که در ارتباط با این پرونده منتشر شده است. گزارش پیش‌رو حاصل گفت‌وگوی پژوهشگر ایرنا با «محمود جعفری دهقی» استاد گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه تهران است که در ادامه می‌آید.
آغاز مفهوم تاریخی ایران در دوران هخامنشیان
ایرنا: مفهوم «ایران» در تاریخ باستان چگونه شکل گرفت و چه عوامل فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بیشترین نقش را در تکامل این مفهوم ایفا کردند؟
جعفری دهقی: مفهوم تاریخی ایران را می‌توان از دوره هخامنشیان آغاز شده دانست. داریوش بزرگ در کتیبه‌های خود در بیستون (کرمانشاه)، بارها به سرزمین پارس اشاره می‌کند که منظور از آن همان ایران است. او در این کتیبه‌ها به صراحت بیان می‌کند که خود و نیاکانش در این سرزمین حکومت می‌کرده‌اند و همچنین به سرزمین‌های تحت حکومت خود می‌افزاید. این اسناد، اوضاع سیاسی آن زمان را به روشنی نشان می‌دهند و به همین دلیل می‌توان آغاز شکل‌گیری مفهوم تاریخی ایران را در این دوره دانست. این مفهوم در دوره ساسانیان تکامل یافته و در کتیبه‌های آن دوره به صورت «ایرانشهر» مطرح می‌شود، جایی که دین و دولت به گونه‌ای نزدیک و هم‌پوشان با یکدیگر عمل می‌کنند. نیاز امروز ما شناخت دقیق هویت ایرانی است. برای فهم این هویت باید به چند عامل کلیدی توجه کرد. نخستین عامل، عامل فرهنگی است که در آن زبان فارسی جایگاه ویژه‌ای دارد.
عوامل متعددی در شکل‌گیری مفهوم ایران نقش داشتند که می‌توان آن‌ها را به سه دسته اصلی تقسیم کرد:
۱- عوامل فرهنگی:
این عوامل به ویژه در ادیان ایرانی و اسطوره‌های کهن قابل مشاهده‌اند. اندیشه‌های ایرانی مانند دوگانگی خیر و شر، ایجاد ایزدان مرتبط با پدیده‌های طبیعی (مانند زمین، آب و سایر مظاهر حیات) و آموزه‌های دینی، نقش مهمی در تشکیل هویت فرهنگی ایران ایفا کردند. این مطالب در متون مقدس مانند اوستا و کتب مرتبط از جمله وندیداد به وضوح قابل مشاهده هستند.
۲- عوامل سیاسی:
این عامل در تاریخ مادها و هخامنشیان و همچنین در قوانین و شیوه‌های اداره حکومت آن دوران نمود پیدا کرده است. ساختارهای حکومتی و قوانین وضع شده در این دوره‌ها به عنوان منابع مستند تاریخی باقی مانده و نشان‌دهنده سازماندهی سیاسی جامعه ایران باستان است.
۳- عوامل اجتماعی:
برخورد مردم ایران با تهدیدات و هجوم‌های اقوام مختلف به سرزمین خود و راهکارهایی که برای مقابله با این چالش‌ها اتخاذ کرده‌اند، نقش مؤثری در تقویت و شکل‌گیری هویت جمعی و پیکره فرهنگی-ملی ایران داشته است.
نقش فشارهای خارجی در تقویت مفاهیم فرهنگی و هویتی ایران
ایرنا: بحران‌های داخلی و تهدیدهای خارجی در تاریخ باستان ایران چگونه بر هویت ملی و فرهنگی ایرانیان تأثیر گذاشتند و واکنش جامعه در برابر این چالش‌ها چه بوده است؟
جعفری دهقی: ایرانیان همواره در طول تاریخ علاوه بر پایداری و مقاومت نظامی در برابر هجوم بیگانگان حتی در مواقعی که توانایی ایستادگی مستقیم نداشتند، مقاومت خود را به اشکال دیگری نشان داده‌اند. برای نمونه پس از حمله اسکندر مقدونی به ایران، پیدایش حماسه ملی ایرانیان نمود یافت؛ این حماسه در واقع نوعی مقاومت فرهنگی و روانی در برابر یورش بیگانگان بود. وضعیت مشابهی را پس از حمله عرب‌ها مشاهده می‌کنیم که در این دوره با خلق شاهنامه فردوسی به عنوان نمونه‌ای برجسته از حماسه ملی، واکنش فرهنگی ایرانیان به اشغالگری نمایان شد. بنابراین در مواجه با تهاجمات بیگانگان، ایرانیان نه تنها از نظر سیاسی بلکه از نظر فرهنگی واکنش نشان دادند. این واکنش‌ها نقش بسیار مهمی در حفظ و شکل‌گیری سرزمین ایران و هویت ملی این ملت ایفا کرده است.
ایرنا: در چه دوره‌ها و شرایطی روایت‌های مرتبط با ایران برجسته‌تر و هژمونیک‌تر شدند و چه عوامل تاریخی باعث پررنگ شدن این روایت‌ها گردید؟
جعفری دهقی: هرگاه سرزمین ما با شرایط بحرانی و به ویژه هجوم بیگانگان مواجه شده است، مباحث و روایت‌های مربوط به ایران برجسته‌تر و پررنگ‌تر شده‌اند. برای نمونه پس از حمله اسکندر مقدونی، اهمیت مباحث هویتی و فرهنگی ایران به شکل قابل توجهی افزایش یافت. همچنین در دوران‌های بعدی و حتی در زمان حاضر که کشور با تهدیدات و هجوم‌های سیاسی خارجی مواجه است، توجه به مباحث مربوط به ایران و هویت ملی بار دیگر شدت یافته است. این روند نشان‌دهنده نقش مهم بحران‌ها و فشارهای خارجی در تقویت و برجسته‌سازی مفاهیم مرتبط با ایران است.
ایرنا: نقش اساطیر، متون تاریخی و منابع باستانی در شکل‌دهی و بازنمایی مفهوم ایران در ذهن ایرانیان چگونه بوده است؟
جعفری دهقی: در اساطیر ایرانی، سرزمین ایران همواره در مرکز جهان قرار داشته است. بر اساس دیدگاه اساطیری که جهان را به هفت اقلیم تقسیم می‌کرد، بهترین و خوش‌آب و هواترین و زیباترین اقلیم به ایران اختصاص داشت. بنابراین ایران همواره به عنوان سرزمینی کامل و ممتاز از نظر جغرافیایی، فرهنگی و طبیعی تصور می‌شد و این تصور نقش مهمی در شکل‌گیری هویت ملی و فرهنگی ایرانیان داشته است. تاب‌آوری تاریخی ایرانیان، سرمایه‌ای بسیار ارزشمند و بنیادین برای ملت ما به شمار می‌رود. این تاب‌آوری در مواجه با مشکلات، هجوم بیگانگان و بلایای طبیعی، نقش مهمی در تداوم و حفظ زندگی و فرهنگ ایرانی ایفا کرده است.
شناخت دقیق هویت ایرانی؛ ضرورتی برای امروز
ایرنا: چگونه می‌توان بازخوانی مفاهیم تاریخی ایران را به مسائل و نیازهای امروز جامعه پیوند زد و این بازخوانی چه کاربردهایی در فهم هویت معاصر دارد؟
جعفری دهقی: نیاز امروز ما شناخت دقیق هویت ایرانی است. برای فهم این هویت باید به چند عامل کلیدی توجه کرد. نخستین عامل، عامل فرهنگی است که در آن زبان فارسی جایگاه ویژه‌ای دارد؛ زبانی که بیش از هزار سال است ادبیاتی سترگ و گسترده را در سطح جهان ایجاد کرده است. همچنین ادیان ایرانی که توانسته‌اند در کنار یکدیگر با مدارا زندگی کنند و همزیستی مسالمت‌آمیز داشته باشند، نقش مهمی در شکل‌دهی به هویت فرهنگی ایران ایفا کرده‌اند. این اندیشه‌های ایرانی که در اساطیر و ادبیات ملی ما برجسته شده‌اند، اساس فرهنگ ایرانی را تشکیل می‌دهند.
شناخت عمیق ادبیات غنی فارسی و اسطوره‌های ایرانی و درک شرایط تاریخی و فرهنگی شکل‌گیری آن‌ها، می‌تواند نقش مهمی در فهم هویت معاصر ما داشته باشد. باید به یاد داشت که ایران سرزمینی ویژه و خاص است؛ زیستن در این سرزمین به دلیل وجود بزرگ‌ترین کویر جهان، نیازمند خلاقیت و ابتکار عمل بوده است. ایرانیان با ایجاد سیستم‌های پیشرفته‌ای مانند قنات‌ها، توانسته‌اند شرایط زندگی در این محیط سخت را فراهم کنند. زیستن در این سرزمین آسان نبوده و نیازمند خلاقیت و تلاش مستمر بوده است. این ویژگی‌ها و تلاش‌ها نمادی از توانمندی و ابتکار ایرانیان در آماده‌سازی و مهیا کردن محیط زیستی‌شان است.
تاب‌آوری تاریخی ایرانیان؛ سرمایه‌ای ارزشمند در حفظ هویت ملی
ایرنا: چه درس‌هایی از تاب‌آوری تاریخی ایران در برابر تحولات و تهدیدات باستانی می‌توان برای حفظ و تقویت همبستگی اجتماعی و هویت ملی در دوران معاصر گرفت؟
جعفری دهقی: تاب‌آوری تاریخی ایرانیان، سرمایه‌ای بسیار ارزشمند و بنیادین برای ملت ما به شمار می‌رود. این تاب‌آوری در مواجه با مشکلات، هجوم بیگانگان و بلایای طبیعی، نقش مهمی در تداوم و حفظ زندگی و فرهنگ ایرانی ایفا کرده است. نمونه برجسته این مقاومت تاریخی، دوران حمله مغول است که همزمان با آن بزرگ‌ترین تحولات فکری و عرفانی در ایران شکل گرفت. شاهکارهای ادبی و دیوان‌های شاعران بزرگ ایرانی نیز محصول همین تاب‌آوری فرهنگی در برابر هجوم مغول هستند.
به عبارت دیگر، هرگاه به تاب‌آوری تاریخی خود توجه کنیم، شاهد خلق آثار هنری و فرهنگی برجسته‌ای خواهیم بود که نقشی اساسی در تحکیم هویت ملی ایرانی ایفا کرده‌اند. این آثار فرهنگی نه تنها بازتاب مقاومت گذشته ما هستند، بلکه امروز نیز می‌توانند در تقویت هویت ملی و فرهنگی کشور نقش مهم و تعیین‌کننده‌ای داشته باشند.
ایرنا: نقش پژوهش‌های تحلیلی و گفت‌وگو با صاحب‌نظران در بازشناسی مفاهیم فرهنگی و تاریخی ایران چگونه می‌تواند به درک عمیق‌تر و دقیق‌تر تاریخ کمک کند؟
جعفری دهقی: اگر این پرسش‌ها در میان صاحب‌نظران و ایران‌شناسان واقعی مطرح شود، طبیعتاً می‌توان به درک عمیق‌تر و دقیق‌تری از هویت ملی و تاریخ واقعی ایران دست یافت. تبادل نظر و گفت‌وگو میان کارشناسان، زمینه‌ساز شناخت بهتر و همه‌جانبه‌تر از فرهنگ، تاریخ و هویت ایرانی خواهد بود.