به گزارش ایرنا زندگی- کودکان امروز بیش از هر زمان دیگری در معرض تأثیر بازارهای آموزش و سرگرمی قرار گرفته‌اند. بخش قابل توجهی از محتوای تولیدشده برای کودکان نه بر اساس نیازهای واقعی آن‌ها، بلکه بر مبنای سودآوری طراحی می‌شود. این محتواها اغلب کودک را با ترس، اضطراب و رقابت افراطی مواجه می‌کنند و پیامدهای عمیقی بر رشد روانی و هویتی او دارند. حقوقدانان هشدار می‌دهند که دولت، رسانه و والدین مسئولند تا از کودکان در برابر این فشارها محافظت کنند و محیطی امن برای رشد سالم آن‌ها فراهم آورند.
در این خصوص خبرنگار ایرنا زندگی با دکتر محمدمهدی سیدناصری، حقوقدان و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان، به گفت‌وگو نشسته تا بررسی شود چگونه تولید محتوا و محصولات کودک‌محور در فضای دیجیتال، می‌تواند سلامت روانی و حقوق بنیادین کودکان را تهدید کند.
تجاری‌سازی اضطراب کودکان؛ حقوق آن‌ها زیر سایه سودآوری
محمدمهدی سیدناصری معتقد است که روند تجاری‌سازی اضطراب در فضای دیجیتال، به‌ویژه در اپلیکیشن‌های آموزشی، شبکه‌های کودک‌محور و تبلیغات اسباب‌بازی‌های هوش‌افزا، پیامدهایی جدی برای کودکان دارد.
روند تجاری‌سازی اضطراب در فضای دیجیتال پیامدهایی جدی برای کودکان داردوی توضیح میدهد: کودک به جای پذیرش خود و توانایی‌هایش، با پیام‌های پنهانی یا آشکار مواجه می‌شود که او را همواره نگران و مضطرب می‌کنند، پیام‌هایی مانند اینکه " اگر بیشتر تلاش نکنی عقب می‌مانی" یا "باید با دیگران رقابت کنی". این پیام‌ها باعث می‌شوند کودک هر روز تحت فشار ارزیابی و مقایسه قرار گیرد.
او به مفاهیمی همچون «فرزند نابغه»، «کودک صد زبان» و «پیش‌دبستانی موفق» اشاره می‌کند و می‌گوید: این مفاهیم نه از نگاه رشد کودک، بلکه از زاویه رقابت والدین و بازار تولید می‌شوند و به تدریج اضطراب عملکرد، ترس از شکست و احساس عدم کفایت را در ذهن کودک نهادینه می‌کنند.
ترویج رقابت به جای بازی و همدلی
این فعال حقوق کودکان در ادامه توضیح میدهد: در بسیاری از برنامه‌ها و پلتفرم‌های دیجیتال، کودک به جای همدلی، همکاری و بازی آزاد، با معیارهایی مانند رتبه بالاتر، تست‌زنی بهتر یا هوش بیشتر سنجیده می‌شود. الگوریتم‌های پلتفرم‌هایی مانند تیک‌تاک و یوتیوب کودکان غالباً محتواهای تحریک‌کننده و تنش‌آمیز را بیشتر به نمایش می‌گذارند، زیرا نرخ تعامل بالاتر است و سود بیشتری برای این پلتفرم‌ها به ارمغان می‌آورد.
وی تأکید می‌کند که این چرخه مصرف محتوا و افزایش اضطراب، سلامت روان کودک را به طور جدی تهدید می‌کند و نیاز به مصرف مداوم محتوا را ایجاد می‌کند، به گونه‌ای که کودک همواره احساس کمبود، ترس از عقب ماندن و اضطراب ناشی از مقایسه با دیگران دارد.
نقض حقوق بنیادین کودک
این استاد دانشگاه با استناد به مواد ۲۴ و ۲۹ پیمان‌نامه جهانی حقوق کودک، خاطرنشان می‌کند که دولت‌ها موظف به تضمین سلامت روان، رشد آزاد شخصیت و آموزش متناسب با نیازهای کودک هستند. محتوای مبتنی بر اضطراب و نگرانی با کرامت کودک در تعارض است و نقض حق برخورداری از آموزش مناسب با سن و توان کودک محسوب می‌شود.
محتوای مبتنی بر اضطراب با کرامت کودک در تعارض است و نقض حق برخورداری از آموزش مناسب با سن و توان کودک محسوب می‌شود
همچنین، اصل مصالح عالیه کودک ایجاب می‌کند که کلیه سیاست‌گذاران، تولیدکنندگان محتوا و نهادهای فرهنگی کودک را نه سوژه اقتصادی، بلکه سوژه‌ای انسانی با حقوق مستقل ببینند.
بازار آموزش؛ صنعتی اضطراب‌زا
این حقوقدان می گوید: تحقیقات و گزارش‌های منتشرشده از یونیسف در سال ۲۰۲۳ نشان میدهد بازار آموزش خصوصی به‌ویژه در فضای آنلاین، به‌تدریج نسلی ایجاد می‌کند که با استرس مزمن، ترس از قضاوت و احساس دائمی عقب‌ماندگی بزرگ می‌شود. این بازار برای افزایش فروش طراحی شده و نه برابری آموزشی؛ وقتی والدین نگران هستند که فرزندشان عقب نماند، بازاری که خود این ترس را ایجاد کرده، پاسخ میدهد: برای اینکه عقب نماند، باید محصول ما را خریداری کنید.
مسئولیت دولت، رسانه و والدین
سیدناصری تأکید می‌کند که دولت‌ها باید با مقررات هوشمندانه در حوزه تبلیغات کودک، تولید محتوا و نظارت بر اپلیکیشن‌ها و پلتفرم‌ها، مانع از تبدیل کودک به مشتری دائمی اضطراب شوند. ایجاد نشان‌گذاری محتوای سالم، الزام به تبیین پیام‌های روان‌شناختی پنهان در محصولات کودک و حمایت از محتوای بومی آرامش‌گرا، از جمله اقدامات ضروری هستند.
تجاری‌سازی اضطراب، نه تنها روان کودک را می‌فرساید، بلکه آینده‌ای می‌سازد که در آن هویت انسان با کمبود، ترس و مقایسه بازتعریف شده است
وی همچنین نقش رسانه‌ها را حیاتی می‌داند و ادامه میدهد: رسانه‌ها باید به جای ترویج اضطراب والدینی، به بازنمایی رشد متعادل، بازی آزاد و شادی کودکانه بپردازند تا کودکان در محیطی سالم و مثبت رشد کنند. نقش والدین نیز تعیین‌کننده است. آن‌ها باید آگاه باشند که رشد سالم کودک الزاماً از مسیر تست‌های هوش، زبان دوم و رقابت‌طلبی نمی‌گذرد.
سیدناصری می‌گوید: «در جهانی که هر لحظه از کودکی، فرصتی برای بازار شده است، لازم است والدین از خود بپرسند: چه چیزی را قربانی سودآوری می‌کنیم؟ تجاری‌سازی اضطراب، نه تنها روان کودک را می‌فرساید، بلکه آینده‌ای می‌سازد که در آن هویت انسان با کمبود، ترس و مقایسه بازتعریف شده است.
راهکارهای پیشنهادی
در نهایت، این حقوقدان تأکید می‌کند که اگر کودک را سرمایه انسانی این سرزمین می‌دانیم، باید از او در برابر روندهای مخرب محافظت کنیم. ایجاد نظام حکمرانی فرهنگی کودک‌محور، تقویت سواد رسانه‌ای والدین، بازنگری در محتوای مجازی و تنظیم‌گری هوشمند بازار آموزش، از ضروریات غیرقابل چشم‌پوشی برای حمایت از سلامت روان، کرامت و حقوق کودک است.