به گزارش خبرگزاری ایمنا، اضطراب تحصیلی یکی از چالش‌های جدی خانواده‌ها، مدارس و کل نظام آموزشی بوده که در سال‌های اخیر بیش از پیش خود را نشان داده است. این مشکل نه تنها توانایی یادگیری دانش‌آموزان را محدود می‌کند، بلکه به سلامت روان و کیفیت زندگی آن‌ها نیز آسیب می‌زند. در جامعه‌ای که حجم مطالب درسی و رقابت‌های کنکور شدت یافته و انتظارات والدین از فرزندان بالا رفته، اضطراب به یکی از عوامل اصلی ناکامی تحصیلی بدل شده است.
متخصصان تعلیم و تربیت معتقدند که اضطراب تحصیلی صرفاً یک مشکل فردی نیست، بلکه محصول تعامل عوامل فردی، خانوادگی، محیطی و اجتماعی است. خانواده‌هایی که انتظارات بالا دارند یا فرزندان را با دیگران مقایسه می‌کنند، ممکن است بدون قصد، فشار روانی شدیدی ایجاد کنند. این فشارها می‌تواند منجر به کمبود اعتماد به نفس، ترس از شکست و حتی اختلالات اضطرابی جدی شود.
البته در محیط مدرسه نیز چالش‌هایی وجود دارد، تمرکز بیش از حد بر نمره و رتبه، شیوه‌های سنتی آموزشی، عدم توجه به تفاوت‌های فردی دانش‌آموزان و نبود برنامه‌های حمایتی، اضطراب را تشدید می‌کند. مدارس می‌توانند هم محیطی حمایتی و انگیزشی باشند و هم منبع فشار و استرس. ایجاد فضاهای آموزشی امن، کارگاه‌های مهارت‌های زندگی و روش‌های یادگیری فعال از جمله راهکارهای مؤثر در کاهش اضطراب هستند.
کنکور و رقابت‌های شدید تحصیلی نیز منبع مهم اضطراب محسوب می‌شوند. در حالی که بسیاری از کشورهای پیشرفته مسیرهای متنوع ورود به دانشگاه دارند و تمرکز صرف بر یک آزمون نیست، در ایران فشار ناشی از کنکور به سطح بالایی رسیده است. این شرایط حتی دانش‌آموزان با استعداد را تحت تأثیر قرار می‌دهد و مانع نشان دادن توانایی واقعی آن‌ها می‌شود.
افزون بر این، شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی فشار روانی مضاعف ایجاد کرده‌اند. دانش‌آموزان مرتب خود را با دیگران مقایسه می‌کنند و موفقیت‌های دیگران در شبکه‌ها، حس ناکافی بودن ایجاد می‌کند. خواب ناکافی، تغذیه نامناسب و کمبود فعالیت‌های فیزیکی و هنری نیز توانایی مدیریت اضطراب را کاهش می‌دهند، گفت‌وگویی با رضاعلی نوروزی، استاد دانشگاه اصفهان، متخصص تعلیم و تربیت، نویسنده و فعال اجتماعی داشته‌ایم تا ابعاد مختلف اضطراب تحصیلی، عوامل مؤثر، تجربیات جهانی و راهکارهای عملی برای والدین، معلمان و سیاست‌گذاران آموزشی را بررسی کنیم و با تحلیل علمی، مثال‌های واقعی و توصیه‌های کاربردی به رفع این معضل کمک کنیم و نشان دهیم، چگونه می‌توان محیطی آرام و انگیزشی برای یادگیری دانش‌آموزان فراهم کرد.
ایمنا: اضطراب تحصیلی چیست و چه تفاوتی با استرس روزمره دارد؟
نوروزی: اضطراب تحصیلی، واکنشی پیچیده و شدید به فشارهای محیط آموزشی است که نه تنها بر عملکرد دانش‌آموز تأثیر منفی می‌گذارد، بلکه سلامت روانی او را نیز تحت فشار قرار می‌دهد. استرس کوتاه‌مدت معمولاً یک محرک طبیعی است که می‌تواند تمرکز و انگیزه را افزایش دهد. برای مثال، دانش‌آموزی که یک آزمون ریاضی دارد، ممکن است کمی هیجان و فشار روانی تجربه کند، که این امر به او کمک می‌کند با دقت بیشتری تمرینات را مرور کند و پاسخ‌ها را درست ارائه دهد، اما وقتی فشار روانی مداوم، شدید و خارج از کنترل باشد، تبدیل به اضطراب می‌شود و عملکرد واقعی فرد کاهش می‌یابد.
تحقیقات روانشناسی نشان داده‌اند که اضطراب شدید، حافظه کاری و توانایی حل مسئله را مختل می‌کند. به همین دلیل، دانش‌آموزی که مهارت کافی دارد و بارها درس را مرور کرده است، ممکن است در شرایط اضطراب شدید، دچار فراموشی شود یا نتواند پاسخ‌های خود را ارائه دهد. این مسئله در کنکور و امتحانات نهایی بیشترین نمود را دارد، جایی که حجم اطلاعات زیاد، فشار زمانی و انتظارات بالا، اضطراب را تشدید می‌کند.
از سوی دیگر، اضطراب تحصیلی محدود به آزمون‌ها نیست. حتی تکالیف روزانه، ارائه در کلاس و فعالیت‌های گروهی می‌توانند باعث بروز اضطراب شوند. سطح اضطراب می‌تواند از نگرانی خفیف تا اختلالات شدید روانشناختی متغیر باشد و در موارد شدید ممکن است منجر به فرار از مدرسه، افت تحصیلی و کاهش انگیزه شود.
شناخت این تفاوت برای والدین و معلمان حیاتی است. بسیاری از خانواده‌ها تصور می‌کنند هر گونه نگرانی یا بی‌قراری دانش‌آموز به تنهایی مشکل‌ساز است، در حالی که بخشی از آن طبیعی و حتی مفید است. ابزارهای روان‌سنجی و مشاهده دقیق رفتار دانش‌آموز، کمک می‌کند سطح اضطراب را تشخیص دهیم و اقدامات مناسب را انجام دهیم.
در عمل، شناسایی زودهنگام اضطراب تحصیلی و اقدام برای کاهش آن، می‌تواند از اثرات منفی بلندمدت بر سلامت روان و عملکرد تحصیلی جلوگیری کند. این مهم شامل توجه به شرایط خانوادگی، کیفیت آموزش و مهارت‌های مقابله‌ای دانش‌آموز می‌شود و نیازمند همکاری والدین، معلمان و مشاوران است.
ایمنا: مهم‌ترین عوامل فردی و روانشناختی که باعث ایجاد اضطراب تحصیلی در دانش‌آموزان می‌شود، چیست؟
نوروزی: عوامل فردی و روانشناختی، نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری و شدت اضطراب تحصیلی دارند. اولین عامل مهم، ترس از شکست است. این ترس معمولاً ناشی از تجربیات منفی گذشته مانند نمرات پایین، انتقاد شدید والدین یا معلمان و حتی واکنش‌های اجتماعی نامناسب است. وقتی دانش‌آموز به دفعات تجربه شکست یا تحقیر داشته باشد، مغز او نسبت به هر موقعیت تحصیلی واکنش اضطرابی نشان می‌دهد. این واکنش ممکن است شامل بی‌قراری، تپش قلب، فراموشی مطالب یا حتی نداشتن توانایی شروع فعالیت تحصیلی باشد.
کمبود اعتماد به نفس عامل دیگری است که اضطراب را تشدید می‌کند. بسیاری از دانش‌آموزان توانایی‌های خود را دست‌کم می‌گیرند یا از مقایسه مداوم با دیگران آسیب می‌بینند. وقتی دانش‌آموز به توانایی‌های خود شک دارد، حتی اگر آمادگی کافی داشته باشد، باز هم نمی‌تواند عملکرد واقعی خود را نشان دهد. این امر به ویژه در محیط‌های رقابتی مانند کنکور یا کلاس‌های دارای ارزیابی مداوم مشاهده می‌شود.
کمبود آمادگی و مهارت‌های مطالعه عامل سوم است. مرور نکردن مطالب، مدیریت زمان ضعیف و عدم استفاده از روش‌های مطالعه مؤثر باعث می‌شود دانش‌آموز هنگام آزمون دچار اضطراب شود. این مسئله در کنار انتظارات بالای والدین و فشارهای محیطی، ترکیبی خطرناک ایجاد می‌کند.
ایمنا: آیا راهکار درمانی مؤثری برای اضطراب تحصیلی در دانش‌آموزان وجود دارد؟
نوروزی: برخی دانش‌آموزان ممکن است اختلالات روانشناختی پایه مانند اضطراب عمومی، افسردگی یا اختلال نقص توجه یا بیش‌فعالی داشته باشند که بدون تشخیص و درمان، سطح اضطراب تحصیلی را افزایش می‌دهد. در چنین شرایطی، تنها راهکار ارائه حمایت روانی و مشاوره تخصصی است.
در نهایت، تعامل این عوامل فردی با شرایط خانوادگی و مدرسه، شدت و دامنه اضطراب را تعیین می‌کند. دانش‌آموزانی که ترس از شکست دارند، اعتماد به نفس پایینی دارند و آمادگی کافی ندارند، در محیط‌های پر فشار و رقابتی به شدت آسیب‌پذیر هستند. شناسایی زودهنگام این عوامل و ایجاد برنامه‌های حمایتی می‌تواند از ایجاد اضطراب مزمن جلوگیری کند و امکان یادگیری مؤثر را فراهم کند.
ایمنا: خانواده‌ها چگونه می‌توانند در افزایش یا کاهش اضطراب تحصیلی فرزندانشان نقش داشته باشند و در این راستا چه رفتارهایی مفید یا مضر است؟
نوروزی: خانواده‌ها یکی از مؤثرترین عوامل محیطی در شکل‌گیری اضطراب تحصیلی هستند. وقتی والدین انتظارات غیرواقعی دارند، فرزندان را با همسالان یا خواهر و برادر مقایسه می‌کنند و موفقیت را تنها با نمره یا رتبه تعریف می‌کنند، فشار روانی شدیدی ایجاد می‌شود. این فشار گاهی آن‌قدر زیاد است که حتی دانش‌آموزان با استعداد و توانمند، در شرایط امتحان یا فعالیت‌های تحصیلی دچار ترس و اضطراب می‌شوند و نمی‌توانند توانایی‌های واقعی خود را نشان دهند.
رفتارهای حمایتی والدین می‌تواند اثر برعکس داشته باشد. ایجاد محیطی امن و آرام، گفتگو درباره دغدغه‌ها، تشویق و تحسین واقعی، فراهم کردن فرصت برای فعالیت‌های هنری و ورزشی و توجه به خواب و تغذیه، همگی می‌توانند سطح اضطراب را به طور قابل توجهی کاهش دهند. حتی اختصاص زمان روزانه برای صحبت با فرزند درباره تجربیات روزمره و چالش‌های تحصیلی، باعث ایجاد حس اعتماد و امنیت می‌شود.
والدین باید علاوه بر ایجاد محیط آرام، مهارت‌های مقابله‌ای را نیز به فرزندان آموزش دهند. این مهارت‌ها شامل مدیریت زمان، تکنیک‌های مطالعه مؤثر، تمرین آرام‌سازی، و روش‌های حل مسئله است. خانواده‌هایی که این مهارت‌ها را به صورت عملی تمرین می‌کنند، فرزندانشان بهتر می‌توانند فشارهای تحصیلی را مدیریت کنند و اضطراب کمتری تجربه کنند.
نکته مهم دیگر، توجه به سبک تربیتی است. والدین کنترل‌گر و مقتدر که همه تصمیمات را به تنهایی می‌گیرند، بدون اجازه به فرزند برای تجربه شکست و یادگیری از آن، معمولاً اضطراب را افزایش می‌دهند. برعکس، والدینی که حمایتگر، راهنمای صمیمی و انگیزشی هستند، توانایی فرزند در مقابله با چالش‌ها را تقویت می‌کنند.
خانواده‌ها باید به یاد داشته باشند که کاهش اضطراب تحصیلی یک فرایند طولانی است و نیازمند صبر، ثبات رفتاری و ایجاد عادات مثبت روزانه است. همکاری والدین با مدرسه و معلمان نیز نقش تعیین‌کننده‌ای در کاهش فشار روانی دارد و می‌تواند مسیر موفقیت تحصیلی و رشد روانی سالم فرزند را هموار کند.
ایمنا: نقش مدرسه و معلمان در ایجاد یا کاهش اضطراب تحصیلی چیست؟ معلمان چه اقداماتی می‌توانند انجام دهند تا دانش‌آموزان کمتر دچار اضطراب شوند؟
نوروزی: مدارس و معلمان نقشی کلیدی در تعیین میزان اضطراب دانش‌آموزان دارند، در بسیاری از مدارس، تمرکز بیش از حد بر نمره و رتبه، شیوه‌های آموزشی سنتی و عدم توجه به تفاوت‌های فردی، باعث تشدید اضطراب می‌شود. وقتی دانش‌آموز احساس کند که تنها معیار موفقیت نمره است و اشتباه کردن غیرقابل قبول است، حتی توانایی واقعی او هم تحت فشار روانی کاهش می‌یابد.
برعکس، معلمان می‌توانند محیطی حمایتی و انگیزشی ایجاد کنند. ایجاد فضای کلاس امن، احترام به تفاوت‌های فردی، تشویق به مشارکت و بیان ایده‌ها، و ارائه بازخورد مثبت و سازنده، همگی می‌توانند سطح اضطراب را کاهش دهند، همچنین استفاده از روش‌های یادگیری فعال و کارگاه‌های مهارت‌های زندگی، به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا توانایی مدیریت استرس و فشارهای تحصیلی را بیاموزند.
یکی دیگر از عوامل مهم، ارزیابی منصفانه و چندجانبه است. ارزیابی‌هایی که فقط بر امتحانات کتبی تمرکز دارند، فشار روانی را افزایش می‌دهند. استفاده از پروژه‌های گروهی، ارائه شفاهی، کارهای عملی و فعالیت‌های خلاقانه، نه تنها باعث کاهش اضطراب می‌شود بلکه انگیزه و علاقه به یادگیری را افزایش می‌دهد.
معلمان باید به تشخیص زودهنگام اضطراب دانش‌آموزان توجه کنند. مشاهده علائم جسمانی و رفتاری مانند تپش قلب، سردرگمی، بی‌حوصلگی یا ترک کلاس، می‌تواند هشدار اولیه باشد و امکان مداخله سریع را فراهم کند. ارتباط نزدیک با والدین و مشاوران مدرسه نیز در این مسیر بسیار مؤثر است.
در نهایت، مدرسه می‌تواند یا یک محیط فشارزا و رقابتی باشد یا یک فضای حمایتی و انگیزشی که رشد توانمندی‌های دانش‌آموز را تسهیل می‌کند. ایجاد تعادل بین ارزیابی دقیق، آموزش مهارت‌های زندگی و توجه به سلامت روان دانش‌آموزان، مهم‌ترین راهکار کاهش اضطراب تحصیلی در محیط مدرسه است.
ایمنا: فشارهای ناشی از کنکور و رقابت‌های شدید تحصیلی چه تأثیری بر اضطراب دانش‌آموزان دارد و چگونه می‌توان این فشارها را مدیریت کرد؟
نوروزی: کنکور و رقابت‌های تحصیلی یکی از مهم‌ترین منابع اضطراب در نظام آموزشی هستند. حجم بالای مطالب، زمان محدود و تمرکز کل جامعه بر موفقیت در یک آزمون، باعث می‌شود حتی دانش‌آموزان با استعداد و توانمند دچار اضطراب شدید شوند. این فشارها گاهی به گونه‌ای است که توانایی واقعی دانش‌آموز در یادگیری و پاسخ‌دهی تحت تأثیر قرار می‌گیرد و ممکن است نتیجه‌ای که شایسته آن است، به دست نیاید.
یکی از مشکلات مهم، رفتار والدین و مشاوران آموزشی است. وقتی برنامه‌ریزی بیش از حد، نظارت شدید و مقایسه مداوم با دیگران به نام حمایت و کمک ارائه می‌شود، اثر معکوس دارد و سطح اضطراب را افزایش می‌دهد. دانش‌آموز تحت این فشار، حتی اگر مطالب را به خوبی یاد گرفته باشد، در روز آزمون دچار فراموشی، سردرگمی و کاهش تمرکز می‌شود.
راهکار کاهش این فشارها، برنامه‌ریزی واقع‌بینانه و مدیریت مرحله‌ای است. تقسیم مطالب به بخش‌های کوچک، تمرین آزمون‌های شبیه‌سازی شده و ایجاد استراتژی‌های یادگیری مؤثر می‌تواند اضطراب را کنترل کند. همچنین، مشاوران و والدین باید با دانش‌آموز در جهت تقویت اعتماد به نفس، مهارت‌های مدیریت زمان و مقابله با استرس همکاری کنند.
علاوه بر این، باید تمرکز بر رشد مهارت‌های فردی به جای صرفاً نمره و رتبه باشد. دانش‌آموزانی که توانایی حل مسئله، تفکر انتقادی و مدیریت احساسات خود را یاد گرفته‌اند، بهتر می‌توانند با فشارهای کنکور مقابله کنند. این مهارت‌ها نه تنها اضطراب را کاهش می‌دهند، بلکه آمادگی برای موفقیت در مراحل بعدی زندگی تحصیلی و حرفه‌ای را نیز فراهم می‌کنند.
در نهایت، کاهش فشارهای ناشی از کنکور نیازمند همکاری خانواده، مدرسه و دانش‌آموز است. وقتی محیط حمایتی ایجاد شود، استراتژی‌های مدیریت اضطراب تمرین شوند و انتظارات واقع‌بینانه باشند، دانش‌آموز می‌تواند توانایی واقعی خود را نشان دهد و اضطراب تحصیلی به حداقل برسد.
ایمنا: چه راهکارهای عملی و کاربردی برای کاهش اضطراب تحصیلی وجود دارد که والدین، معلمان و دانش‌آموزان بتوانند اجرا کنند؟
نوروزی: کاهش اضطراب تحصیلی نیازمند یک رویکرد چندبعدی است که شامل والدین، مدرسه و خود دانش‌آموز می‌شود. اولین قدم، شناسایی علائم اضطراب است. والدین و معلمان باید به نشانه‌هایی مانند تپش قلب، بی‌خوابی، بی‌حوصلگی، ضعف در تمرکز و حتی شکایت‌های جسمانی توجه کنند. شناسایی زودهنگام باعث می‌شود بتوان اقدامات مؤثر را پیش از تشدید مشکل اجرا کرد.
ایجاد مهارت‌های مقابله‌ای یکی از مهم‌ترین راهکارهاست. دانش‌آموز باید بیاموزد چگونه زمان خود را مدیریت کند، روش‌های مطالعه مؤثر را به کار گیرد، و تکنیک‌های آرام‌سازی مانند تنفس عمیق، مدیتیشن کوتاه و تمرین ذهن‌آگاهی را تمرین کند. این مهارت‌ها به کاهش فشار روانی و افزایش تمرکز کمک می‌کنند.
نقش والدین در این مسیر حیاتی است. والدین باید محیط حمایتی و بدون فشار ایجاد کنند، انتظار واقع‌بینانه داشته باشند و به تلاش و پیشرفت فرزند توجه کنند، نه تنها نتیجه نهایی. تشویق، تحسین واقعی و گفت‌وگوهای صمیمی درباره چالش‌ها، حس امنیت و اعتماد را در دانش‌آموز تقویت می‌کند.
معلمان نیز می‌توانند با روش‌های آموزشی انعطاف‌پذیر و ارزیابی چندجانبه به کاهش اضطراب کمک کنند. ارائه پروژه‌ها و فعالیت‌های گروهی، بازخورد مثبت و محیط کلاس حمایتی، مهارت‌های اجتماعی و یادگیری دانش‌آموز را تقویت می‌کند و فشار ناشی از آزمون‌ها را کاهش می‌دهد.
منابع مطالعاتی و کتاب‌های عملی نیز مفید هستند، برای مثال، آثار «هرس ذهن» و «گذر از تنگنا» تمرین‌های عملی و گام‌به‌گام برای مدیریت اضطراب و افزایش تمرکز ارائه می‌دهند که والدین و معلمان می‌توانند در خانه یا کلاس به کار گیرند.
همچنین کاهش اضطراب تحصیلی یک فرایند مستمر است که نیازمند صبر، استمرار و همکاری سه جانبه دانش‌آموز، خانواده و مدرسه است. با اجرای این راهکارها، دانش‌آموزان می‌توانند با تمرکز بیشتر و اعتماد به نفس بالاتر، به موفقیت تحصیلی دست یابند و اضطراب را مدیریت کنند.