«عبابافی» از صنایع دستی شاخص و دیرینه استان بوشهر است. برخی می‌گویند این هنر- صنعت در استان بوشهر به درازای 500 سال قدمت دارد و هنری است که به صورت اجدادی در روستاهای این دیار رواج داشته و با پشم شتر بافته می‌شود.
عباهایی که در بوشهر تولید می‌شود، بسیار نفیس و ظریف هستند که نخ آن‌ها را زنان روستایی می‌بافند و در اختیار عبابافان قرار می‌دهند؛ زنانی که بدون هیچ پشتوانه‌ای و با حوصله به نخریسی مشغولند.
پشم‌چینی در فصل بهار
معصومه عبدی‌پور یکی از نخریس‌هایی است که در روستای کردوان علیا از توابع شهرستان دشتی زندگی می‌کند و بیش از 32 سال است که به این پیشه مشغول است. او در این باره می‌گوید: «پدرم عباباف بود و از کودکی با نخ و عبا در ارتباط بودم و به صورت سنتی نخریسی را از خانواده‌ام آموختم».
به گفته معصومه‌خانم نخ عبابافی فقط از پشم شتر تولید می‌شود و پشم‌ها را هر سال در موسم بهار و همزمان با عید نوروز از شتردارانی که در روستاهای کره‌بند، سنا و روستاهای اطراف گناوه هستند، خریداری می‌کنند. پشم شتر در سال یک بار چیده می‌شود و آن هم همزمان با عید نوروز است.
این بانوی هنرمند در مورد اینکه چقدر زمان می‌برد تا نخ برای یک عبا ریسیده شود، می‌افزاید: «اگر فرد زبردست و فرزی باشد، معمولاً بین دو تا سه ماه ریسیدن نخ زمان می‌برد آن هم به صورت «قُل‌ور» (به گویش محلی است، به این صورت در دوکی که پشم را در مرحله اولیه ریسیدن پیچانده بود، در محله نهایی با پیچاندن پشم به یک سمت نخ رشته و به روی دوک دیگر پیچانده می‌شد)».
عبدی‌پور که بیش از نیمی از عمر خود را وقف نخریسی کرده، در مورد دشوارترین قسمت کارش می‌گوید: «سخت‌ترین بخش نخریسی جدا کردن موی شتر از پشمش است و دیگر سختی کارمان هم این است که چون مدام به صورت نشسته این کار را انجام می‌دهیم، گردن‌درد و کمردرد هم به دنبال دارد. نخریسی کار آسانی نیست؛ اما به آن علاقه دارم».
او در خصوص اینکه برای یک عبا چند دوک نخ استفاده می‌شود، یادآور می‌شود: «در مجموع برای هر عبا هفت دوک نخ برای طول (معادل یک کیلو) و برای عرض آن هم سه دوک و نیم نخ (نیم کیلو) استفاده می‌شود و عباهایی که با نخ‌های سفید و سیاه بافته می‌شوند، پرطرفدارترین عبا به‌شمار می‌روند. البته در گذشته از عباهای این منطقه که نفیس و ظریف هستند، بیشتر استقبال می‌شد اما در سال‌های اخیر، بازار عبا کساد شده که امیدوارم دوباره روزهای پررونق این صنعت برگردد».
بحیری، کردوان علیا و کردوان سفلی
عباهای دستباف و تولید شده در منطقه دشتی استان بوشهر در روزگاری نه چندان دور در کشورهای خلیجی بازار بسیار پررونقی داشت؛ چون عمده این عباها در این کشورها خریداری می‌شدند ولی با شروع تحریم‌ها، بازار عرضه این عباها در بازارهای کشورهای عربی با محدودیت‌هایی مواجه شد؛ اما با همه این‌ها، همچنان این عباها به عراق و کویت صادر می‌شوند تا نقطه امیدی برای رونق دوباره بازار این دستباف‌های نفیس ایرانی در ورای مرزها وجود داشته باشد.
پیش از این عبابافی در روستاهای متعدد استان بوشهر نظیر تنگ ارم، بنار آزادگان، زیارت، درازی، بحیری، سعدآباد، بردخون، کردوان سفلی و علیا و حومه شهر اهرم رواج داشته؛ اما امروز فقط در سه روستای بحیری، کردوان علیا و کردوان سفلی تولید می‌شود؛ آن هم با ظرافت و کیفیت بالا. بی‌شک این روستاها نقش بسزایی در حفظ و احیای این هنر اجدادی ایفا می‌کنند تا جایی که روستای بحیری شهرستان دشتی به‌عنوان روستای عبابافی ایران ثبت ملی شده است.
در این راستا، یک احیاگر صنعت عبابافی در روستای بحیری می‌گوید: «عبابافی در این روستا حدود 200 تا 250 سال پیشینه دارد. البته در روزگاران گذشته این صنعت در اغلب روستاهای دشتی و استان رواج داشته ولی با تغییر سبک زندگی و پیش رفتن آن به سمت مدرنیته، عبابافی کم‌کم از رونق افتاده و اکنون فقط در سه روستای شهرستان دشتی به حیات خودش ادامه می‌دهد».
محمد فقیه ادامه می‌دهد: «این هنر به صورت سینه به سینه و نسل به نسل به امروز رسیده است ولی متأسفانه در روستای بحیری هم با مرگ عباباف‌های قدیمی این صنعت در معرض خطر فراموشی قرار گرفت. از این رو، با توجه به اهمیتی که این صنعت داشت، تصمیم گرفتیم به هر شکلی که شده مانع نابودی صنعت عبابافی در بحیری شویم، بنابراین با دایر کردن کارگاه‌های عبابافی و آموزش بافنده‌های جوان دوباره این هنر را زنده کردیم».
وی می‌افزاید: «در حال حاضر در این کارگاه‌ها 36 بافنده خانم و دو بافنده آقا مشغول به بافت عبا هستند که برخی از کارگاه‌ها هم در خانه خود بافنده‌ها دایر شده تا با فراغت بیشتری به امر تولید عبا مشغول باشند».
فقیه با اشاره به اینکه مواد اولیه و اصلی عبابافی «پشم شتر» است، توضیح می‌دهد: «مرغوب‌ترین پشم هم برای تولید عباهای باکیفیت، پشم شتری از نژاد «ضبّه» است؛ چون الیاف پشم این نژاد بلند است و برای ریسیدن بسیار مطلوب است. این نژاد در روستاهای اطراف دشتی مثل «درویشی»، «چاه‌گاه»، «دهداری»، «فقیه حسنان» و... وجود دارد و در همین روستاها هم نخ عبا از سوی زنان ریسیده می‌شود».
وی در خصوص فرایند تولید نخ عبا توضیح می‌دهد: «در گذشته این نخ‌ها به وسیله دست و به کمک دوک تولید می‌شدند اما امروز به دنبال پیشرفت فناوری، این نخ‌ها به وسیله دستگاه‌های برقی با سرعت بالایی ریسیده می‌شوند که به گفته کارشناسان صنایع دستی، نخ‌های تولیدی این دستگاه‌ها بسیار مرغوب‌تر از نخ‌هایی هستند که با دست ریسیده می‌شوند».
این کارآفرین و احیاگر صنعت عبابافی در روستای بحیری درباره رنگ‌ها و تنوع نخ‌های عبا در این منطقه می‌گوید: «نخ‌هایی که در روستاهای شهرستان دشتی تولید می‌شوند در چهار رنگ خودرنگ هستند که شامل رنگ‌های سفید، مشکی، قهوه‌ای روشن و قهوه‌ای سوخته می‌شوند. این رنگ‌ها کاملاً طبیعی هستند. در این میان سال گذشته، خود ما در ابتکاری خلاقانه، با ترکیب پشم سفید و پشم مشکی، رنگ خاکستری تولید کردیم که با استقبال مواجه شد و این رنگ هم خودرنگ است و بدون هیچ گونه رنگ شیمیایی به دست می‌آید».
وی سپس درباره محبوبیت رنگ‌های عبا در نزد مشتریان تأکید می‌کند: «از میان این رنگ‌ها، عباهای مشکی و سفید مشتری بیشتری دارند و پس از آن رنگ‌های خاکستری، قهوه‌ای سوخته و قهوه‌ای روشن قرار می‌گیرند؛ به طوری که هر قواره عبای مشکی در بازار 12 میلیون تومان، خاکستری 10 میلیون تومان، سفید 8میلیون تومان، قهوه‌ای سوخته 6 میلیون تومان و قهوه‌ای روشن 5میلیون تومان به فروش می‌رسد. البته محصولات ما به صورت پارچه در قواره‌هایی با عرض 85 تا 90 سانتیمتر و طول 7 متر و 20 تا 7متر و 50 سانتیمتر تولید می‌شوند و بیشتر هم به صورت دوخته نشده به بازار عرضه می‌شوند».
وی در خصوص وضعیت صادرات این عباها به کشورهای خلیجی می‌گوید: «خوشبختانه 80درصد مشتری‌های ما را کشورهای عربی و خلیجی مثل عربستان (با واسطه)، کویت، امارات، قطر، عراق، عمان و بحرین تشکیل می‌دهند که این پارچه‌ها به صورت چمدانی صادر می‌شوند؛ ولی یک ایراد وجود دارد و آن هم این است که عمده سود به جیب واسطه‌ها سرازیر می‌شود تا ما تولیدکنندگان آن؛ چون امکان ارتباط گرفتن با بازارهای این کشورها برای ما وجود ندارد، ناچار به این رویه ادامه می‌دهیم. البته با روی کار آمدن مدیر جدید اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر قرار شده سازوکار خاصی برای صادرات عبا و سایر صنایع دستی بومی استان بوشهر تعریف شود. در این راستا، رایزنی‌هایی هم صورت گرفته که در قطر همزمان با جام جهانی قطر غرفه‌های صنایع دستی ایران آنجا دایر شود که اگر این اقدام عملی شود، بی‌شک بازار جهانی عبای دستباف این منطقه رونق بیشتری می‌گیرد».
در زمستان گرم، در تابستان خنک
فقیه ادامه می‌دهد: «بازار داخلی عباهای بافته شده در این منطقه هم منحصر به استان خوزستان و شهرهای مشهد و قم می‌شود که البته مشتریان پروپا قرصی در این دو شهر مذهبی دارد؛ چون پارچه‌های عبایی که ما تولید می‌کنیم، پارچه‌های کوبیده و بسیار لطیف و مرغوب است. اگر بخواهم به یکی از ویژگی‌های پارچه عبای بافته شده از پشم شتر اشاره کنم، این است که این پارچه در زمستان گرم و در تابستان خاصیت خنک‌کنندگی دارد، از این رو، این پارچه برای کسانی که عبا استفاده می‌کنند، بسیار مناسب است. البته اشاره کنم پارچه‌ای که ما تولید می‌کنیم، خاصیت درمانی هم دارد تا جایی که مچ‌بندهایی که از این پارچه تولید می‌شود برای درمان گرفتگی مچ بسیار مؤثر هستند و بین سه تا چهار روز درد مچ را از بین می‌برند».
وی در پایان به دیگر منسوجات و محصولاتی که از پشم شتر تولید می‌شود، اشاره می‌کند و می‌افزاید: «در سال‌های اخیر با توجه به تغییر ذائقه و سبک زندگی مردم، تلاش کردیم تا علاوه بر عبا، محصولات دیگری مثل شال، مچ‌بند، مانتو، کیف، جلیقه، کت مردانه (زمستانه)، گلیم و سجاده تولید کنیم که خوشبختانه بازار خوبی هم پیدا کرده‌اند تا جایی که با توجه به مستحب بودن پشم (شتر) در عبادت، سجاده‌ها و گلیم‌هایی که از پشم شتر تولید می‌کنیم، مشتریان زیادی پیدا کرده‌اند و ما عمده کار را اغلب به خارج از کشور صادر می‌کنیم».
خبرنگار: الهام بهروزی
عکاس: عباس حیدری/ ایرنا