برگزاری بخش «تجلی اراده ملی» در جزیره بوموسی و حضور آثاری مانند «ناتور دشت» که وحدت اقوام ایرانی را روایت می‌کند، نشان داد که جشنواره فجر امسال، فراتر از نقدها، می‌کوشد به پرسش «ایران چیست؟» پاسخی تصویری دهد.
اهمیت جایگاه هویت ملی
پیش از پرداختن به این مقوله، ضروری است که تعریفی واحد از مفاهیم مرتبط ارائه دهیم و اهمیت هویت ملی را در کشوری مانند ایران، به‌ویژه در سال‌های اخیر که با پدیده‌های وارداتی مانند جنبش‌های قومی رادیکال و اصطلاحا جریان‌های پان مواجه شده‌ایم، روشن کنیم. هویت ملی به معنای هویت یا احساس تعلق فرد به یک دولت یا ملت است؛ احساسی مشترک به یک وحدت کلی که مردم آن را در سنت‌ها، فرهنگ و زبان سیاست خود درک می‌کنند. از نظر روان‌شناختی، هویت ملی به‌عنوان آگاهی و احساس تفاوت بین «ما» و «آنها» تلقی می‌شود. به‌عنوان یک پدیده جمعی، هویت ملی می‌تواند به‌عنوان نتیجه‌ای مستقیم از وجود عناصر مشترک در زندگی روزمره مردم شکل بگیرد. این عناصر شامل نمادهای ملی، زبان، تاریخ ملت، آگاهی ملی و آثار باستانی است. هویت ملی در شکل مثبت خود می‌تواند با میهن‌پرستی که با غرور ملی و احساسات مثبت نسبت به کشور همراه است، ارتباط داشته باشد.
همچنین نباید فراموش کرد که هویت ملی یک ویژگی ذاتی نیست، بلکه نظامی است که از روابط اجتماعی برساخته شده و فرد با تکیه بر «نقاط مشترک» در این روابط با دیگران به آن دست می‌یابد. دامنه هویت ملی می‌تواند شامل نمادهای ملی مشترک، زبان، تاریخ مشترک، پیوندهای خونی و نژادی، موسیقی، خوراک و سبک آشپزی و ... باشد. بنابراین، پرداختن به موضوعات مشترک در میان یک جامعه ۹۰میلیون نفری که ظرفیت تبدیل شدن به یک هویت مشترک و ملی را دارد، امری مهم و حساس به‌شمار می‌آید. اما هویت ملی و ملی‌گرایی چگونه و به چه شکلی در جشنواره فجر امسال وجود دارد و به آن پرداخته شده است؟ اگر این موضوع را به دقت بررسی کنیم، خواهیم دید که از ابتدای برگزاری این رویداد، توجه به این مقوله همواره مورد توجه بوده است. در وهله اول محل برگزاری بخش تجلی اراده ملی جشنواره است که پس از جنجال‌های همیشگی کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، متولیان جشنواره مصمم شدند جزیره بوموسی را میزبان بخش تجلی اراده ملی کنند؛ مسأله‌ای که در روزهای اخیر درباره اجرای آن در این جزیره ایرانی حرف وحدیث‌هایی پیش آمده که امید است درحد همین حرف و حدیث‌ها باقی بماند و شاهد برگزاری بخش تجلی اراده ملی در جزیره زیبای بوموسی باشیم.
تنوع قهرمانان در جشنواره فجر
گذشته ازاجرای جشنواره فجر درگستره وسیع ایران بحث هویت ملی وملی‌گرایی درآثار فجر چهل‌وسوم حضورپررنگی داردو محدود به بازنمایی یک وجه محدود از آن نمی‌شود. فیلم‌های حاضر درفجر چهل‌وسوم در بعد ملی را می‌توان در چند سطح ازجمله: آثاری که به قهرمانان ملی می‌پردازند، آثاری که در جغرافیای متنوع ایران و خارج از پایتخت تولید شده‌اند و فیلم‌هایی که در آنها توجهی ویژه به قومیت‌های ایرانی شده است دسته‌بندی کرد. البته که پرواضح است این آثار علی‌رغم این‌که در این دسته‌ها جای می‌گیرند با یکدیگر همپوشانی نیز دارند، چراکه موضوعی مانند هویت ملی آنچنان که برخی گمان می‌کنند قابل تفکیک به اجزای خردتر نیست.
یکی از موضوعات مشترک در تمامی جوامع از دیرباز تاکنون، قهرمانان آن جوامع است. این قهرمانان می‌توانند انسان‌های معمولی باشند که در راه وطن جان خود را فدای کرده‌اند یا قهرمانانی که از داستان‌های اساطیری برآمده‌اند. همچنین در دوران معاصر نیز شاهد شخصیت‌هایی خیالی هستیم که توانسته‌اند جایگزین قهرمانان ملی یک ملت و حتی جهان شوند. وقتی فجر چهل‌وسوم را بررسی کنیم، می‌بینیم که خوشبختانه حداقل یک نمونه از اشکال متنوع قهرمان یافت می‌شود.
یکی از نکات ویژه این دوره از جشنواره فجر، پرداختن به دو فیلم درباره شهید علی هاشمی است؛ شخصیتی که از جهات مختلف، جزو شهدای شاخص دفاع مقدس به حساب می‌آید. علاوه بر فیلم مربوط به شهید علی هاشمی، فیلم «صیاد» نیز به مقطعی حساس از زندگی شهید صیاد شیرازی می‌پردازد؛ دورانی که در آن شهید صیاد شیرازی تمام تلاش خود را بر اتحاد ارتش و سپاه متمرکز کرد. همچنین، هیات انتخاب جشنواره فجر انیمیشن «زال و رودابه» را نیز پذیرفته بود که هرچند از نظر محتوا به یکی از داستان‌های زیبای «شاهنامه» پرداخته است، اما کیفیت بسیار پایین آن از لحاظ فنی، باعث شد تا نتیجه معکوس به همراه داشته باشد. بااین‌حال در دنیای انیمیشن «افسانه سپهر» و «پسر دلفینی» هم بود که تمام سعی خود را بر خلق قهرمان گذاشته‌اند که میزان موفقیت آن را در ارتباط گرفتن با مخاطب باید سنجید.
ایران؛ سرزمین چهارفصل
هرگاه صحبت از معرفی ایران به میان می‌آید، بدون تردید این کشور به‌عنوان سرزمینی چهارفصل معرفی می‌شود. این تنوع جغرافیایی ویژگی‌ای است که در کمتر کشوری در جهان با چنین تعادلی دیده می‌شود. همین امر باعث شده ایران از لوکیشن‌های طبیعی فراوانی برخوردار باشدکه مواد اولیه مناسبی برای فیلمسازان فراهم می‌آورد.یکی از انتقادهایی که همواره به فیلمسازان داخلی وارد است، محدود شدن تولید آثار سینمایی به تهران است. اماجشنواره فیلم فجر چهل‌وسوم نشان داد که سینماگران هنوز گستره جغرافیایی ایران را فراموش نکرده‌اند و در این دوره، چهار فیلم را مشاهده کردیم که در آنها جغرافیا نقشی ویژه ایفا کرده است. البته تعداد فیلم‌هایی که خارج از پایتخت ساخته شده‌اند، به‌مراتب بیشتر از این چهار فیلم است.ویژه‌ترین فیلمی که در زمینه جغرافیای ایران در جشنواره فجر امسال حضور داشت بدون‌شک فیلم «سونسوز» به کارگردانی رضا جمالی است. فیلمی که با قاب‌هایی بسیار زیبا ازطبیعت ایران دل مخاطب خودرا باخودهمراه می‌کند تاآن طبیعت راازنزدیک ببیند.علاوه بر سونسوز که طبیعت خطه شمال‌شرقی کشور را بازنمایی می‌کرد، فیلم خاتی سراغ نواحی جنوب‌غربی و شمال خوزستان رفته و موضوعی زیست‌محیطی را محور داستان خود قرار داده که از این جهت متمایز از دیگر آثارجشنواره می‌شود. دو فیلم «اشک هور» و «اسفند» نیز که پیش از این گفته شد درباره شهید علی هاشمی است دست روی منطقه‌ای خاص در ایران، یعنی تالاب هورالعظیم گذاشته است. البته جنس پرداختن به هورالعظیم در این دو فیلم با یکدیگر متفاوت است؛ یعنی اگر در فیلم اسفند، طبیعت هورالعظیم به نمایش درآمده است، فیلم اشک هور دیدگاهی انتقادی و زیست‌محیطی به خشک‌شدن این تالاب ارزشمند دارد.
رنگین‌کمان فرهنگ‌ها
درنهایت،مهم‌ترین موضوع درباره هویت ملی،به‌ویژه درکشوری مانندایران که رنگین‌کمانی ازفرهنگ‌ها است،توجه ویژه به گروه‌های قومی ایرانی است. این موضوع به‌ویژه در این دوره که دشمنان درتلاش‌اند تا با استفاده از خدعه‌ها، وحدت و ملیت ایرانی را تضعیف کرده و بخش‌های مختلف ایران را تجزیه کنند، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. فجر چهل‌وسوم نیز در این زمینه عملکرد قابل توجهی داشته است. در این دوره از جشنواره، آثاری به نمایش درآمدند که توجه ویژه‌ای به بازنمایی هویت ملی داشتند.«ناتور دشت» را می‌توان به‌عنوان شاخص‌ترین فیلم جشنواره درنظرگرفت، زیرااین فیلم با الهام ازداستانی واقعی ساخته شده وبه‌خوبی وحدت مثال‌زدنی ایرانیان را به تصویر می‌کشد.به عبارت دیگر،این فیلم آنچه هست رانمایان می‌کند،نه آنچه که تصور می‌شود.دیگر فیلم‌هایی که به‌طور خاص به یک قومیت توجه دارند، شامل «اشک هور» و«اسفند» هستند که به بررسی عرب‌های ایرانی و حب وطن در میان این قوم پرداخته‌اند. به‌ویژه این‌که شهید علی هاشمی به‌دلیل مفقودالاثر بودنش، حاشیه‌های زیادی را به خود اختصاص داده است واین موضوع اهمیت پرداختن به شخصیت این شهید را دوچندان می‌کند.
اهمیت جایگاه هویت ملی
پیش از پرداختن به این مقوله، ضروری است که تعریفی واحد از مفاهیم مرتبط ارائه دهیم و اهمیت هویت ملی را در کشوری مانند ایران، به‌ویژه در سال‌های اخیر که با پدیده‌های وارداتی مانند جنبش‌های قومی رادیکال و اصطلاحا جریان‌های پان مواجه شده‌ایم، روشن کنیم. هویت ملی به معنای هویت یا احساس تعلق فرد به یک دولت یا ملت است؛ احساسی مشترک به یک وحدت کلی که مردم آن را در سنت‌ها، فرهنگ و زبان سیاست خود درک می‌کنند. از نظر روان‌شناختی، هویت ملی به‌عنوان آگاهی و احساس تفاوت بین «ما» و «آنها» تلقی می‌شود. به‌عنوان یک پدیده جمعی، هویت ملی می‌تواند به‌عنوان نتیجه‌ای مستقیم از وجود عناصر مشترک در زندگی روزمره مردم شکل بگیرد. این عناصر شامل نمادهای ملی، زبان، تاریخ ملت، آگاهی ملی و آثار باستانی است. هویت ملی در شکل مثبت خود می‌تواند با میهن‌پرستی که با غرور ملی و احساسات مثبت نسبت به کشور همراه است، ارتباط داشته باشد.
همچنین نباید فراموش کرد که هویت ملی یک ویژگی ذاتی نیست، بلکه نظامی است که از روابط اجتماعی برساخته شده و فرد با تکیه بر «نقاط مشترک» در این روابط با دیگران به آن دست می‌یابد. دامنه هویت ملی می‌تواند شامل نمادهای ملی مشترک، زبان، تاریخ مشترک، پیوندهای خونی و نژادی، موسیقی، خوراک و سبک آشپزی و ... باشد. بنابراین، پرداختن به موضوعات مشترک در میان یک جامعه ۹۰میلیون نفری که ظرفیت تبدیل شدن به یک هویت مشترک و ملی را دارد، امری مهم و حساس به‌شمار می‌آید. اما هویت ملی و ملی‌گرایی چگونه و به چه شکلی در جشنواره فجر امسال وجود دارد و به آن پرداخته شده است؟ اگر این موضوع را به دقت بررسی کنیم، خواهیم دید که از ابتدای برگزاری این رویداد، توجه به این مقوله همواره مورد توجه بوده است. در وهله اول محل برگزاری بخش تجلی اراده ملی جشنواره است که پس از جنجال‌های همیشگی کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، متولیان جشنواره مصمم شدند جزیره بوموسی را میزبان بخش تجلی اراده ملی کنند؛ مسأله‌ای که در روزهای اخیر درباره اجرای آن در این جزیره ایرانی حرف وحدیث‌هایی پیش آمده که امید است درحد همین حرف و حدیث‌ها باقی بماند و شاهد برگزاری بخش تجلی اراده ملی در جزیره زیبای بوموسی باشیم.
تنوع قهرمانان در جشنواره فجر
گذشته ازاجرای جشنواره فجر درگستره وسیع ایران بحث هویت ملی وملی‌گرایی درآثار فجر چهل‌وسوم حضورپررنگی داردو محدود به بازنمایی یک وجه محدود از آن نمی‌شود. فیلم‌های حاضر درفجر چهل‌وسوم در بعد ملی را می‌توان در چند سطح ازجمله: آثاری که به قهرمانان ملی می‌پردازند، آثاری که در جغرافیای متنوع ایران و خارج از پایتخت تولید شده‌اند و فیلم‌هایی که در آنها توجهی ویژه به قومیت‌های ایرانی شده است دسته‌بندی کرد. البته که پرواضح است این آثار علی‌رغم این‌که در این دسته‌ها جای می‌گیرند با یکدیگر همپوشانی نیز دارند، چراکه موضوعی مانند هویت ملی آنچنان که برخی گمان می‌کنند قابل تفکیک به اجزای خردتر نیست.
یکی از موضوعات مشترک در تمامی جوامع از دیرباز تاکنون، قهرمانان آن جوامع است. این قهرمانان می‌توانند انسان‌های معمولی باشند که در راه وطن جان خود را فدای کرده‌اند یا قهرمانانی که از داستان‌های اساطیری برآمده‌اند. همچنین در دوران معاصر نیز شاهد شخصیت‌هایی خیالی هستیم که توانسته‌اند جایگزین قهرمانان ملی یک ملت و حتی جهان شوند. وقتی فجر چهل‌وسوم را بررسی کنیم، می‌بینیم که خوشبختانه حداقل یک نمونه از اشکال متنوع قهرمان یافت می‌شود.
یکی از نکات ویژه این دوره از جشنواره فجر، پرداختن به دو فیلم درباره شهید علی هاشمی است؛ شخصیتی که از جهات مختلف، جزو شهدای شاخص دفاع مقدس به حساب می‌آید. علاوه بر فیلم مربوط به شهید علی هاشمی، فیلم «صیاد» نیز به مقطعی حساس از زندگی شهید صیاد شیرازی می‌پردازد؛ دورانی که در آن شهید صیاد شیرازی تمام تلاش خود را بر اتحاد ارتش و سپاه متمرکز کرد. همچنین، هیات انتخاب جشنواره فجر انیمیشن «زال و رودابه» را نیز پذیرفته بود که هرچند از نظر محتوا به یکی از داستان‌های زیبای «شاهنامه» پرداخته است، اما کیفیت بسیار پایین آن از لحاظ فنی، باعث شد تا نتیجه معکوس به همراه داشته باشد. بااین‌حال در دنیای انیمیشن «افسانه سپهر» و «پسر دلفینی» هم بود که تمام سعی خود را بر خلق قهرمان گذاشته‌اند که میزان موفقیت آن را در ارتباط گرفتن با مخاطب باید سنجید.
ایران؛ سرزمین چهارفصل
هرگاه صحبت از معرفی ایران به میان می‌آید، بدون تردید این کشور به‌عنوان سرزمینی چهارفصل معرفی می‌شود. این تنوع جغرافیایی ویژگی‌ای است که در کمتر کشوری در جهان با چنین تعادلی دیده می‌شود. همین امر باعث شده ایران از لوکیشن‌های طبیعی فراوانی برخوردار باشدکه مواد اولیه مناسبی برای فیلمسازان فراهم می‌آورد.یکی از انتقادهایی که همواره به فیلمسازان داخلی وارد است، محدود شدن تولید آثار سینمایی به تهران است. اماجشنواره فیلم فجر چهل‌وسوم نشان داد که سینماگران هنوز گستره جغرافیایی ایران را فراموش نکرده‌اند و در این دوره، چهار فیلم را مشاهده کردیم که در آنها جغرافیا نقشی ویژه ایفا کرده است. البته تعداد فیلم‌هایی که خارج از پایتخت ساخته شده‌اند، به‌مراتب بیشتر از این چهار فیلم است.ویژه‌ترین فیلمی که در زمینه جغرافیای ایران در جشنواره فجر امسال حضور داشت بدون‌شک فیلم «سونسوز» به کارگردانی رضا جمالی است. فیلمی که با قاب‌هایی بسیار زیبا ازطبیعت ایران دل مخاطب خودرا باخودهمراه می‌کند تاآن طبیعت راازنزدیک ببیند.علاوه بر سونسوز که طبیعت خطه شمال‌شرقی کشور را بازنمایی می‌کرد، فیلم خاتی سراغ نواحی جنوب‌غربی و شمال خوزستان رفته و موضوعی زیست‌محیطی را محور داستان خود قرار داده که از این جهت متمایز از دیگر آثارجشنواره می‌شود. دو فیلم «اشک هور» و «اسفند» نیز که پیش از این گفته شد درباره شهید علی هاشمی است دست روی منطقه‌ای خاص در ایران، یعنی تالاب هورالعظیم گذاشته است. البته جنس پرداختن به هورالعظیم در این دو فیلم با یکدیگر متفاوت است؛ یعنی اگر در فیلم اسفند، طبیعت هورالعظیم به نمایش درآمده است، فیلم اشک هور دیدگاهی انتقادی و زیست‌محیطی به خشک‌شدن این تالاب ارزشمند دارد.
رنگین‌کمان فرهنگ‌ها
درنهایت،مهم‌ترین موضوع درباره هویت ملی،به‌ویژه درکشوری مانندایران که رنگین‌کمانی ازفرهنگ‌ها است،توجه ویژه به گروه‌های قومی ایرانی است. این موضوع به‌ویژه در این دوره که دشمنان درتلاش‌اند تا با استفاده از خدعه‌ها، وحدت و ملیت ایرانی را تضعیف کرده و بخش‌های مختلف ایران را تجزیه کنند، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. فجر چهل‌وسوم نیز در این زمینه عملکرد قابل توجهی داشته است. در این دوره از جشنواره، آثاری به نمایش درآمدند که توجه ویژه‌ای به بازنمایی هویت ملی داشتند.«ناتور دشت» را می‌توان به‌عنوان شاخص‌ترین فیلم جشنواره درنظرگرفت، زیرااین فیلم با الهام ازداستانی واقعی ساخته شده وبه‌خوبی وحدت مثال‌زدنی ایرانیان را به تصویر می‌کشد.به عبارت دیگر،این فیلم آنچه هست رانمایان می‌کند،نه آنچه که تصور می‌شود.دیگر فیلم‌هایی که به‌طور خاص به یک قومیت توجه دارند، شامل «اشک هور» و«اسفند» هستند که به بررسی عرب‌های ایرانی و حب وطن در میان این قوم پرداخته‌اند. به‌ویژه این‌که شهید علی هاشمی به‌دلیل مفقودالاثر بودنش، حاشیه‌های زیادی را به خود اختصاص داده است واین موضوع اهمیت پرداختن به شخصیت این شهید را دوچندان می‌کند.