سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - مرجانه حسین‌زاده: معین محب‌علیان متولد ۱۳۶۷ در مشهد است که او را با عناوینی نظیرِ نمایشنامه‌نویس، مترجم، بازیگر وکارگردان تئاتر می‌شناسیم، او همچنین مدرس تئاتر در دانشگاه است و نمایشنامه‌هایی نظیر آیلتس ۶.۵، زارزین به روایت اسکندر، هتل هایت، تئوری گوزن، لوتکاچی، اتوبوس بعدی، مدرسه آن روزها، پاییز به وقت شهریور، با هشتاد دقیقه اختلاف را رهسپار بازار کتاب کرده است.
همچنین کتاب تئاتر و تعزیه، اصول فنون کلیات بازیگری، تهران استانبول پست پیشتاز و... نیز از آثار اوست.
اما ترجمه که بخش زیادی از زندگی کاری‌اش را تشکیل داده موضوعی است که به بهانه آن برای گفت‌وگو به سراغش می‌روم، می‌دانم که او مترجم نمایشنامه‌ها و کتاب‌هایی از جمله فنشن نوشته دیوید هر، همکارها نوشته جان هاج، اولئانا به قلم دیوید ممت، شروع به کاراستندآپ کمدی، لوگان مورای، هیپنوتیزم عشق، دوشان کواچویچ، وسوسه کارلس باتله و… است که شمارشان از حافظه‌ام بیشتر است، وقتی با او درباره فراز و فرودها و تلخ و شیرینی‌های «ترجمه» صحبت کردم، گفت: ترجمه دریچه‌ای‌ست به سوی فرهنگ‌ها و سرزمین‌های مختلف و مترجمان به عنوان سُفرای فرهنگی می‌توانند در انتقال مفاهیم و دغدغه‌ها از یک اقلیم به اقلیم، فرهنگ و سرزمین دیگر نقش بسیار پررنگی را ایفا کنند.
وی افزود: اما این را هم باید در نظر داشته باشیم که مترجم این کار را عملاً داوطلبانه انجام می‌دهد و یک ارزش افزوده ایجاد می‌کند، یا شاید بتوان گفت مترجم یک جهاد فرهنگی انجام داده است.
مترجمان سربازان فرهنگی هستند
محب‌علیان گفت: مترجمان به عنوان سربازان فرهنگی نقش بسیار مهمی در طول تاریخ داشته‌اند، آن‌ها هویت مستقلی را در فضای فرهنگی هر کشوری داشته و دارند چراکه در سکوت و خاموشی، توانسته‌اند تاثیرات غنی و پرجلوه‌ای را به جامعه ببخشند.
تاثیر ترجمه بر رونق زیستی ما
وی در خصوص اهمیت ترجمه گفت: اگر ترجمه صورت نمی‌گرفت قطعاً بخش‌های زیادی از آی‌کیو و ای‌کیو مردم در یک کشور می‌توانست تحت‌الشعاع قرار بگیرند و چه بسا اتفاقات دیگری در سایه این ماجرا افتاده و ما از آن غافلیم.
این بازیگر و کارگردان تئاتر اظهار کرد: به نظرم ما آرامشی که به واسطه آثار تکنولوژیک، تجهیزات زیستی، اِلمان‌ها، دکوراسیون خانه و ابداعاتی که در حوزه نرم افزار و سخت‌افزار داریم را مدیون مترجمان هستیم، در واقع ما بخش زیادی از رونق‌ِزیستی‌مان از ظهور مدرنیته تاکنون را وامدار خدمات مترجمان هستیم.
او که این روزها در حال کارگردانی تئاتر «تئوری گوزن» است، ادامه داد: باید به این نکته هم توجه داشت که اگر حین ترجمه زبان مبدا یا اول برایمان پررنگ باشد لاجرم امانت‌داری صرف اتفاق می‌افتد و بخشی از فرهنگ اول، مستقیم وارد کشور می‌شود مثلاً سفر یک ژاپنی یا آلمانی به ایران و عبور از میدان نقش جهان اصفهان.
مترجم کتاب پر فروش «شروع به‌کار استنداپ کمدی» ادامه داد: اما اگر زبان مقصد یا فارسی برای مترجم مهم‌تر باشد، مفهوم انتقال سبک نویسنده و خود زبان‌نوشتاری مترجم مطرح می‌شود. در این حالت تاثیر فرهنگ واژگانی بومی‌تر یا حتی استفاده از ضرب‌المثل‌ها و کلمات روزمره مردم پررنگ‌تر می‌شود. انگار در عمل نویسنده اثر، ملیت دومش ایرانی شده. فرض کنید یک چینی یا فرانسوی در کاخ گلستان در خصوص بخشی از تاریخ ایران به گردشگران گروهی آن کشورها توضیح می‌دهد. بعضی وقت‌ها مترجمان رویکرد حد وسط را ادامه می‌دهند یعنی با توجه به وضعیت جمله تصمیم‌گیری می‌کنند.
محب علیان گفت: در هر صورت بخش زیادی از این ماجرا با تجربه و تمرین به دست می‌آید. درست مثل بازیگری، که پس از مدتی شما درست نمی‌توانید راه‌های رسیدن به نقش و کاراکتر را برای دیگری تشریح کنید.
ترجمه از پسِ یک ضرورت شکل می‌گیرد
محب علیان با بیان اینکه ترجمه از پس یک ضرورت می‌آید، ابراز کرد: انتخاب یک اثر، نمایشنامه یا رمان و.... نیازمند پژوهش، بررسی ضرورت‌ها، نیازسنجی و حتی مشاهده جامعه به شکل درست است. منظور از جامعه هم جامعه تئاتر، هم جامعه ادبیات داستانی و هم جامعه‌ای است که در آن زندگی می‌کنیم و اتفاقاتی که هر روز در گوشه و کنارمان به نحوی در حوزه مسائل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، تربیتی، فرهنگی و… می‌افتد.
این مدرس دانشگاه گفت: به تازگی هم مقوله روانشناختی در نمایشنامه‌ها و انتخاب آثار برای ترجمه‌ها لحاظ می‌شود. همانطور که می‌دانید کاراکتر به دنبال بررسی‌های روانشناختی روی صحنه شکل می‌گیرد و در تحلیل متن هم به ضرورت اهمیت دارد که برای به صحنه بردن نمایش یا درک درست از داستانی که در قالب نمایشنامه روی می‌دهد، ما از منظرِ روانشناسی، به یک آنالیز درست در شخصیت برسیم.
وی همین روانشناسی را در انتخاب آثار برای ترجمه عامل موثری دانست و اظهار کرد: اما گاهی اوقات ما باید مسائل اقتصادی تولید یک تئاتر را هم در نظر بگیریم، که این روزها می‌شود گفت مهم‌ترین مسئله، مسئله اقتصادی یک اثر است.
این نمایشنامه‌نویس عنوان کرد: نمایشنامه‌هایی که ترجمه می‌شوند به صورت کلی دو دسته هستند، یا نمایشنامه‌ها «کلوزِد» و درام‌های خواندنی هستند که به خاطر کمبود امکانات و نیازهای نرم‌افزاری و سخت افزاری بسیار بالا و محدودیت‌های تئاتر کشورمان نمی‌توانیم این آثار را اجرا کنیم لذا قابلیت به صحنه رفتن را ندارند، این محدودیت‌ها هم شامل سالن‌های فرسوده، تعداد کم سالن‌ها، نبودن پول و نیروی متخصص انسانی در قسمت‌های مختلف فنی و تکنولوژیکی و همین موارد ساده هستند.
محب علیان ادامه داد: اما در درام‌ها و نمایشنامه‌هایی که در دسته دوم هستند و قابلیت اجرا دارند هم پروسه تعدد پرسوناژ مطرح است. بحث بایدها و نبایدها و ارزش‌ها و هنجارهایی که آنجا وجود دارد نیز مطرح است و باید ببینیم آیا این ارزش‌ها و هنجارها با جامعه ما، مطابقت دارد یا نه.
این مترجم ابراز کرد: مسئله بعدی بحث هزینه ساخت دکور و حتی نیازسنجی و مخاطب‌شناسی است که آیا این نمایشنامه به لحاظ فرهنگی قابل درک و ارائه برای فروش بلیت، تبلیغات و....هست یا نه! بنابراین چون به شخصه، بازگشت سرمایه تئاتر برایم مهم است به واسطه اینکه در حوزه بازیگری و کارگردانی تحصیل کرده‌ام، همیشه یک بخشی از انتخاب‌هایم برای ترجمه به قسمت اجرایی آن بر می‌گردد.
کتاب یا نمایشنامه!
مترجم کتاب «فنشن» در پاسخ به این پرسش که بین کتاب و نمایشنامه کدام یک برای درمان گسست‌های اجتماعی و فرهنگ‌سازی‌ها موثرتر هستند، بیان کرد: به نظرم هرکدام به صورت جداگانه می‌تواند تاثیر خودش را مستقیم و غیرمستقیم بر جامعه داشته باشد. نمایشنامه اگر روی صحنه برود و اثری باشد که بتواند با زمان و مکان و متغیرهای دیگری که در نظر می‌گیرد و حتی تمدید اجرا و به شکل طولانی اجرا رفتن در دسترس مردم یک شهر قرار بگیرد، به نظرم تاثیر مستقیم‌تری دارد.
فراگیری کتاب بیشتر است
محب‌علیان با اشاره به نقش کتاب بیان کرد: اما فراگیری کتاب بیشتر است و می‌تواند در سطح ملی در همه شهرستان‌ها و شهرهای بزرگ و حتی مناطق کمتر توسعه‌یافته پخش شود، تجهیز کتابخانه‌های ملی و حمایت دولت از خرید کالا و خرید کتاب یا تخصیص یکسری تخفیف‌ها به کتابخانه‌ها و ارگان‌های دولتی و آموزش و پرورش و خیلی از نهادهای دیگر در واقع در تکثیر، انتقال و پخش‌کتاب به مناطق مختلف کشور اقداماتی است که انجام می‌شود لذا از این جهت تاثیر کتاب فراگیرتر است.
او که در کارنامه هنری خود آثار چاپی زیادی دارد، اظهار کرد: به نظر من تاثیر کتاب از لحاظ زمانی زودتر انجام می‌شود به‌خاطر اینکه نسبت به نمایشنامه بُرد مخاطب بیشتری دارد، دوم اینکه سهل‌الوصول‌تر است و سوم اینکه جامعه مخاطب بیشتری را در برمی‌گیرد و بیشتر مردم می‌توانند با کتاب ارتباط بگیرند تا نمایشنامه.
محب علیان تاکید کرد: به همین خاطر ورود به جهان نمایشنامه نسبت به رمان و داستان برای مخاطب ایرانی سخت‌تر است. اما کتاب در زمینه‌های مختلف تاثیرگذاری بیشتری دارد، اما صرفاً خواندن‌کتاب هم راه‌گشا نیست. ما نیاز به برگزاری ورکشاپ‌هایی داریم که مفاهیم کتاب را مجدداً آموزش بدهد چون بعضاً ترجمه‌ها خوانشی سخت و دشوار دارد و یا قلم نویسنده در حین تألیف ممکن است به شکلی باشد که همه افراد در بُعدهای مختلف فکری یا طیف‌های مختلف سلیقه‌ای با آن ارتباط نگیرند. بنابراین نیاز به ساده‌سازی انتقال مفاهیم کتاب، بیش از گذشته ضروری است که این مهم به نظرم بسیار کمک‌کننده است.
جایگاه آثار اقتباسی در تئاتر
این مدرس نمایشنامه‌نویسی با اشاره به جایگاه آثار اقتباسی در تئاتر گفت: آثار اقتباسی تئاتر ما معمولاً آثاری هستند که از نمایشنامه‌های کلاسیک اقتباس شده‌اند، چون به قول هایدگر آثار کلاسیک می‌توانند در روح زمان می‌توانند با چرخش‌های معنایی و فلسفی راه‌هایی را برای دریافت‌های جدید بازکنند، برای اینکه شاید مفهوم بازنمایی ارسطویی، در قالب آثار کلاسیک با گذر زمان معانی بیشتری در خودشان تکثیر می‌کنند تا آثار مدرن.
این بازیگر و کارگردان تئاتر بیان کرد: اما اقتباس از آثار مدرن هم صورت گرفته است اما چون نویسنده آن آثار زنده هستند و هنوز آن متن مسیر و زمانی که باید از آن بگذرد تا آزمون و خطایش را پس بدهد را طی نکرده، لذا کمتر شاهد اقتباس از آثار مدرن هستیم.
اقتباس دریچه‌ای به دوباره‌دیدن است
وی اقتباس را یک دریچه دانست و اظهار کرد: اقتباس دریچه‌ای به دیگر دیدن و دوباره دیدن است، دریچه‌ای به بازنگری در نظری که دیگران داشته‌اند است، و این می‌تواند خیلی جذاب باشد. به نظر من اقتباس هم یک ترجمه است و هم یک خوانش مجدد.
این نویسنده و مدرس نمایشنامه‌نویسی بیان کرد: منظورم از ترجمه در اقتباس اینجا یعنی ترجمه از یک زبان به زبان دیگر نیست بلکه ترجمه نگاه نویسنده به زوایای دیگری از متن است که تاحالا پنهان بوده و حالا به واسطه لنز نفری دیگر و یک نویسنده ثانی آن خوانش‌های درک نشده و کپسول‌های باز نشده و کدهای شکافته نشده می‌توانند پر انرژی دوباره روی صحنه برگردند و این اتفاق، دریچه جدیدی را از متن به سوی مخاطب باز می‌کند.
محب‌علیان با بیان اینکه در سال‌های اخیر بیشتر در تهران مشغول اجرای تئاتر بوده است، ادامه داد: این چندسال بیشتر به نمایشنامه‌نویسی، کارگردانی و بازی در کارهای متفاوت پرداختم. برای رسیدن از یک پروژه به پروژه بعد، موانع زیادی را باید طی کرد که اگر بتوانم این موانع را موفقیت‌آمیز طی کنم، دغدغه‌ام این ست که از جامعه‌ای که در آن زیست می‌کند با توجه به شرایط بتوانم بیشتر به پروسه «خلق» و بردن آن بسته به روی صحنه در قالب کارگردانی بپردازم و این مسئله برایم خیلی حائز اهمیت است علی‌الخصوص در قالب‌های مختلف در تئاتر به معنای انتقال یک دغدغه به شکل هرچه تاثیرگذارتر.
∎