به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)؛ فاطمه عسگری طی مقاله‌ای با نام «بررسی تصویرسازی زندگی حضرت فاطمه زهرا (س) در نسخه‌های چاپ سنگی طوفان البکا» به بررسی نقش هنر در نسخه‌های چاپی پرداخته است که خلاصه این مقاله علمی به شرح زیر است.
«نسخه‌های چاپ سنگی از آثار ادبی و هنری برجسته دوران قاجار، نقش مهمی در حفظ و بازنمایی فرهنگ و اعتقادات مذهبی جامعه ایرانی داشته‌اند. یکی از شاخص‌ترین این آثار، کتاب «طوفان البکاء» است که در آن به زندگی و مصائب اهل بیت (ع) پرداخته شده است. پژوهشی تازه، بازنمایی زندگی حضرت فاطمه زهرا (س) در این کتاب را مورد بررسی قرار داده و جلوه‌های تصویری آن را تحلیل کرده است. نتایج این تحقیق، به بازخوانی یکی از منابع تصویری فراموش‌شده درباره بانوی بزرگ اسلام می‌پردازد و ویژگی‌های هنری و تاریخی آن را برجسته می‌کند.
کتاب «طوفان البکاء» که بین سال‌های ۱۲۷۰ تا ۱۳۵۵ هجری قمری به چاپ رسیده، از مهم‌ترین آثار چاپ سنگی مذهبی دوران قاجار به شمار می‌آید. این اثر در قالب روایات و اشعار، به بیان زندگی و مصائب اهل بیت (ع) پرداخته و شامل تصاویری از حضرت فاطمه زهرا (س) است. این تصاویر، که به‌طور خاص در فصل دوم کتاب ارائه شده‌اند، به حوادث مهم زندگی ایشان مانند ازدواج، مصائب بعد از رحلت پیامبر (ص)، و وقایع بیت الاحزان می‌پردازند.
تصاویر موجود، از نظر طراحی و نمادپردازی، تحت تأثیر هنرهای ایرانی و عناصر رنسانسی قرار داشته و از تکنیک‌های طراحی خاصی مانند هاشورزنی خطی بهره برده‌اند. این شیوه، نورانیت، ادب و جمال معنوی حضرت زهرا (س) را در قاب‌های هنری برجسته کرده است.
ویژگی‌های هنری و نمادپردازی
تحلیل‌ها نشان می‌دهد که تصویرسازان این نسخه‌ها با استفاده از تکنیک‌های ویژه و ترکیب‌بندی‌های منحصر به فرد، شخصیتی آرمانی و نورانی از حضرت فاطمه (س) ترسیم کرده‌اند. برخی از ویژگی‌های این تصویرسازی‌ها عبارتند از:
۱. حجاب و پوشش:
حجاب کامل حضرت زهرا (س) به‌عنوان نماد عفاف و تقدس در تمام تصاویر دیده می‌شود. چادرهایی با رنگ‌های مشکی و سفید و جزئیات دقیق در طراحی لباس‌ها، بر وقار و جایگاه والای ایشان تأکید دارد. پوشش ایشان نسبت به سایر شخصیت‌ها برجسته‌تر و موقرتر طراحی شده است، تا جایی که خطوط قوی و کنتراست بالا برای نمایش چادر به کار رفته‌اند. علاوه بر این، برخی از نسخه‌ها، طرح‌های تزئینی ساده اما شاخصی را بر حاشیه‌های چادر ایشان نشان می‌دهند.
۲. هاله نور:
در بیشتر تصاویر، هاله‌ای از نور دور سر حضرت زهرا (س) دیده می‌شود که نشان‌دهنده مقام معصومیت و ارتباط ایشان با عالم غیب است. این هاله معمولاً به شکل خطوط شعاعی طراحی شده که بر قداست شخصیت ایشان تأکید دارد. نور به‌عنوان نمادی از پاکی و ارتباط مستقیم با خداوند، از ویژگی‌های ثابت در تصویرسازی‌های مربوط به اهل بیت (ع) است.
۳. فرشتگان:
فرشتگان حاضر در تصاویر، با حالت‌های احترام و تواضع در کنار حضرت زهرا (س) قرار گرفته‌اند و به‌طور نمادین مقام والای ایشان را نمایش می‌دهند. فرشتگان در برخی از این تصاویر، تاج‌هایی مرصع به سر دارند و گاه دستان خود را به نشانه خدمتگزاری بر سینه گذاشته‌اند. حضور این فرشتگان، فضای معنوی تصاویر را دوچندان می‌کند.
۴. ترکیب‌بندی:
ساختار تصاویر اغلب قرینه و مرکز محور است که فضایی آرام و معنوی ایجاد می‌کند. این ویژگی، بیننده را به تأمل در مقام معنوی این بانوی بزرگوار دعوت می‌کند. استفاده از کادرهای عمودی یا افقی که شخصیت اصلی را در مرکز قرار می‌دهد، روایتی بصری از تقدس و محوریت ایشان ارائه می‌کند.
جایگاه فرهنگی و تاریخی کتاب
«طوفان البکاء» در زمان انتشار خود یکی از محبوب‌ترین کتب در میان مردم، به‌ویژه ذاکرین اهل بیت، بوده است. این اثر علاوه بر روایتگری مذهبی، نمایی از سبک زندگی و پوشش زنان در دوران قاجار را نیز به تصویر می‌کشد. تصاویر این کتاب، با تأثیر از هنرهای نگارگری ایرانی و نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای، به‌عنوان سندی از فرهنگ تصویری و مذهبی آن دوره شناخته می‌شود.
بررسی این نسخه‌ها همچنین نشان می‌دهد که تصویرسازی‌ها تحت تأثیر هنر غربی، به‌ویژه نقاشی‌های رنسانس، بوده‌اند. طراحان از تکنیک‌های اروپایی همچون پرسپکتیو و حجم‌پردازی برای خلق جلوه‌هایی واقعی‌تر استفاده کرده‌اند. این ویژگی‌ها به وضوح در نحوه طراحی اندام‌ها، لباس‌ها و فضاهای معماری دیده می‌شود.
نمادپردازی و مفهوم‌سازی در تصاویر:
این تصاویر نه تنها برای روایت داستان، بلکه برای انتقال مفاهیم عمیق‌تر طراحی شده‌اند. نمادهای متعددی در این تصاویر به کار رفته که هر یک حامل پیام‌های مذهبی و معنوی خاصی هستند:
حوض کوثر:
در برخی تصاویر، حضرت زهرا (س) در کنار حوض کوثر دیده می‌شوند که نمادی از برکت و جاودانگی است. این عنصر بصری، ارتباط نزدیک ایشان با معنای کوثر در قرآن کریم را به نمایش می‌گذارد.
حرکت دست‌ها:
حرکت دست‌ها در این تصاویر بیانگر احترام، پذیرش و دعوت به آرامش است. فرشتگان گاه دستان خود را به سمت حضرت زهرا (س) بلند کرده‌اند و گاه با دستان بسته بر سینه، مقام والای ایشان را ستوده‌اند.
گل سرخ:
در برخی از تصاویر، گل سرخ در دست حضرت زهرا (س) یا فرشتگان دیده می‌شود که نماد عمر کوتاه اما پر برکت ایشان است. این گل، استعاره‌ای از مقام معنوی و زودگذری زندگی دنیوی ایشان دارد.
چالش‌ها و محدودیت‌های تصویرسازی:
یکی از نکات جالب توجه در این پژوهش، بررسی محدودیت‌های فنی و هنری طراحان دوران قاجار است. تکنیک چاپ سنگی، به دلیل محدودیت در رنگ و ابزار، عمدتاً به صورت سیاه‌وسفید اجرا می‌شده است. این امر، هنرمندان را به استفاده خلاقانه از سایه‌روشن و هاشورزنی سوق داده تا حجم و عمق تصاویر را نمایش دهند. در برخی از تصاویر، کمبود دقت در تناسبات انسانی و جزئیات لباس‌ها به چشم می‌خورد که شاید ناشی از کمبود وقت یا امکانات بوده است.
بر اساس این پژوهش، طوفان البکاء بیشترین تصاویر از حضرت زهرا (س) را در میان سایر نسخ چاپ سنگی ارائه می‌دهد. این تصاویر، فراتر از یک بازنمایی ظاهری، تلاش می‌کنند تا ابعاد معنوی و آرمانی شخصیت ایشان را به نمایش بگذارند. با این حال، برخی جنبه‌های زندگی سیاسی و اجتماعی حضرت زهرا (س) در این آثار کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
این کتاب به‌رغم اهمیت فرهنگی و هنری‌اش، امروز به دست فراموشی سپرده شده و تنها تعداد محدودی از نسخه‌های آن در آرشیوهای ملی و کتابخانه‌ها باقی مانده است. نخستین نسخه مصور شناخته‌شده این کتاب، متعلق به سال ۱۲۷۰ هجری قمری است.
پژوهش انجام‌شده درباره تصویرسازی‌های طوفان البکاء، اهمیت این کتاب را به‌عنوان یکی از منابع تصویری نادر درباره حضرت فاطمه زهرا (س) برجسته می‌کند. این تصاویر، علاوه بر بازتاب مقام والای این بانوی گرامی، نمایی از فرهنگ تصویری دوران قاجار و تأثیرات هنر غربی بر نگارگری ایرانی را به نمایش می‌گذارند.
احیای این آثار و توجه به آن‌ها می‌تواند گامی در جهت حفظ میراث فرهنگی و تقویت هویت مذهبی جامعه باشد. این پژوهش، دریچه‌ای جدید به سوی درک بهتر از بازنمایی‌های هنری زندگی اهل بیت (ع) در هنرهای ایرانی می‌گشاید.»
∎