امیرالمؤمنین(ع) در کلمات نورانی خود به ویژه در حکمت 38 نهج‌البلاغه به ما می‌آموزد اساس پیشرفت و رشد حقیقی در تغییر نگاه و نگرش به زندگی نهفته است. آن حضرت بر این باور است که بهترین سرمایه انسان عقل است و تنها از طریق دگرگونی در نگرش به مفاهیمی چون ثروت، فقر، ترس و اخلاق می‌توان به ساختاری محکم و معنوی در زندگی دست یافت که هم به فرد و هم به جامعه آرامش و سعادت می‌بخشد. برای درک بهتر این مفاهیم و دقت بیشتر در جزئیات آن‌ها، با اندیشمند فرزانه و نهج‌البلاغه‌پژوه برجسته آیت‌الله سیدابوالفضل طباطبایی اشکذری به گفت‌وگو پرداختیم و از ایشان درباره این مفاهیم عمیق و دگرگون‌کننده در زندگی انسان پرسیدیم. توضیحات ارزشمند ایشان را در ادامه می‌خوانید.
بینش دینی و رفتار صحیح در ارتباطات انسانی
آیت‌الله طباطبایی اشکذری با بیان این حقیقت که خداوند سبحان انسان را آفریده و در درون او توانمندی‌ها و نیازمندی‌هایی را به ودیعه نهاده است، میگوید: یکی از برجسته‌ترین توانمندی‌های انسان، قدرت برقراری ارتباط با دیگران و جامعه است. در کنار این توانمندی، انسان به طور طبیعی نیازمند ارتباط و معاشرت با دیگران است. او به تعاملات اجتماعی و حسن معاشرت احتیاج دارد. بنابراین زمانی که انسان هم از این توانمندی برخوردار است و هم به آن نیاز دارد، ضروری است اصول و قواعدی برای برقراری ارتباط صحیح و سالم در اجتماع تبیین شود تا این توانمندی در راستای نیاز واقعی او به کار گرفته شود. در غیر این صورت اگر این اصول روشن نباشد، توانمندی‌های انسان نه‌تنها نمی‌تواند نیاز او را به درستی برآورده کند، بلکه ممکن است او را به بیراهه کشاند و موجب انحرافات رفتاری شود.
ایشان در ادامه بیان می‌کند: در نهج البلاغه، امام علی(ع) به این مسئله مهم توجه ویژه‌ای دارد و بسیاری از حکمت‌های آن حضرت به این موضوع اختصاص یافته است. در تبیین اصول برقراری ارتباط و معاشرت اجتماعی دو بعد اساسی وجود دارد؛ یکی اصول رفتاری و دیگری اصول بینشی. رفتارهای انسانی تابع بینش و نگرش‌های درونی او هستند. به این معنا که تفکرات و دیدگاه‌های ما تعیین‌کننده رفتارهای ماست. از این رو پیش از هر چیز اصول و قواعدی که در حوزه اندیشه و بینش صحیح باید در وجود انسان نهادینه شود، تبیین گردد تا توانمندی‌های فرد در مسیر درک و نگرش درست قرار گیرد و رفتار او مطابق با آن اصلاح شود.
دستورالعملی از امام علی(ع) برای زندگی سالم
این استاد حوزه در تبیین حکمت 38 نهج‌البلاغه اشاره می‌کند که امام علی(ع) در این فرمایشات گهربار، دستورات مهمی به فرزند گرامی‌اش امام حسن(ع) می‌دهد که نه تنها برای ایشان، بلکه برای همه انسان‌ها آموزنده است. امام(ع) در این بخش از کلام نورانی می‌فرماید: «يَا بُنَیَّ احْفَظْ عَنِّی أَرْبَعاً وَ أَرْبَعاً» یعنی «ای پسرم، چهار نکته و چهار نکته را از من حفظ کن که با عمل به آن‌ها هیچ آسیبی به تو نمی‌رسد». این فرمایشات در واقع نه تنها به اصلاح رفتار و منش فردی، بلکه به اصلاح بینش و نگرش انسان‌ها در زندگی اجتماعی اشاره دارد.
آیت‌الله طباطبایی در ابتدا با توجه به بخش‌بندی این نکات توضیح می‌دهد: بخش اول مربوط به اصلاح بینش‌ها و نگرش‌های انسانی است و بخش دوم به اصلاح رفتارها و پیشگیری از انحرافات اجتماعی و فردی. امام علی(ع) در اینجا با بیانی واضح می‌آموزد رعایت این هشت نکته در زندگی به ویژه در مواجهه با چالش‌ها و لغزش‌ها، مانع از ضرر و آسیب‌های بزرگ به انسان می‌شود. آن حضرت می‌فرماید: «لا يَضُرُّكَ مَا عَمِلْتَ مَعَهُنَّ» یعنی «اگر این هشت نکته را در زندگی خود به کار بگیری، حتی اگر خطاهایی نیز مرتکب شوی، هیچ ضرر بزرگی به تو نخواهد رسید». در بخش اول از این حکمت، امام علی(ع) به تغییر نگرش انسان در نسبت با مفاهیم مختلف تأکید دارد. نخستین نکته‌ای که امام(ع) بیان می‌کنند این است: «إِنَّ أَغْنَی الْغِنَی الْعَقْلُ» یعنی «بزرگ‌ترین و بهترین نوع ثروت، عقل است». حضرت(ع) با این بیان به انسان‌ها می‌آموزد که ثروت و دارایی مادی تنها یک جنبه از زندگی است و عقل و خرد که عامل رشد و کمال انسان است، بهترین سرمایه به شمار می‌رود. در دنیای امروز که انسان‌ها غالباً به دنبال جمع‌آوری مال و دارایی هستند، امام(ع) با این سخن یادآوری می‌کند که ثروت اصلی انسان در اندیشه و عقل او نهفته است. پس از آن، حضرت علی(ع) در نکته دوم می‌فرماید: «وَ أَکْبَرَ الْفَقْرِ الْحُمْقُ» یعنی بزرگ‌ترین فقر، فقر در عقل و حماقت است. اینجا امام(ع) تأکید می‌کند فقر تنها به معنای نداشتن مال و ثروت نیست، بلکه فقر واقعی در فقدان عقل و خرد است که انسان را از درک حقیقت و رشد معنوی بازمی‌دارد. این فرمایشات امیرالمؤمنین(ع) به ما می‌آموزد نادانی و حماقت بزرگ‌ترین مانع در مسیر کمال انسان است و انسان باید در جست‌وجوی عقل و درایت باشد تا از فقر حقیقی که همان فقر عقل است، رهایی یابد.
4 پایه سعادت در نگاه امام علی(ع)
این اندیشمند نهج‌البلاغه‌پژوه ادامه می‌دهد: سومین نکته این است که امام علی(ع) می‌فرماید: «وَ أَوْحَشَ الْوَحْشَهِ الْعُجْب» یعنی وحشتناک‌ترین و ترسناک‌ترین نوع وحشت در حوزه اخلاق، خودبینی و غرور است. خودبینی و خودمحوری در جامعه می‌تواند وحشتناک‌ترین صفت باشد که انسان را از دیگران دور کرده و در نهایت او را تنها می‌گذارد. چهارمین نکته نیز «وَ أَكْرَمَ الْحَسَبِ حُسْنُ الْخُلُقِ» یعنی بهترین پایگاه اجتماعی و خانوادگی و اعتبار برای انسان، حُسن خلق است. حُسن خلق ارزشمندترین دارایی انسان است و در عرصه‌های مختلف او را شریک مردم می‌کند، زیرا انسان خوش‌اخلاق می‌تواند ارتباطات مؤثر و پایدار با دیگران برقرار کند.
آیت‌الله طباطبایی تصریح می‌کند: امام علی(ع) با بیان این چهار نکته، به ما آموزش می‌دهد باید نگاه خود را به مسائلی چون ثروت، فقر، ترس و پایگاه اجتماعی تغییر دهیم. از نظر ایشان، عقل بهترین ثروت است، حماقت بزرگ‌ترین فقر است، خودبینی بدترین نوع وحشت است و بهترین پایگاه اجتماعی، اخلاق نیکو است. در روایتی نقل شده در وسایل الشیعه آمده است امام صادق(ع) به عبدالرحمن بن سیابه فرمود: آیا به تو سفارشی ارزنده داشته باشم؟ او گفت: آری یابن رسول الله(ص). امام فرمود: بر تو باد راست‌گویی و ادای امانت که در این صورت شریک مال مردم خواهی بود.
تغییر بینش برای رسیدن به سعادت
ایشان ادامه می‌دهد: در این سخن گهربار مولای متقیان در نهج‌البلاغه، چند نکته مهم در زمینه اصلاح بینش و نگرش انسان‌ها به زندگی مورد تأکید قرار گرفته است. امام علی(ع) در این فرمایشات، اهمیت تغییر نگاه انسان‌ها را به زندگی به ویژه در ابعاد فردی و اجتماعی گوشزد می‌کند. ایشان می‌فرماید: «احفظ عنی» یعنی این نکات باید در عمق فکر و رفتار انسان بنشیند و در تصمیم‌ها و کردار او تأثیرگذار باشد. این سخن نشان می‌دهد اصلاحات تنها از طریق آموزش و تغییر بنیادین در فکر انسان‌ها میسر است. نکته مهم دیگری که در این کلام امام علی(ع) نهفته است، این است که اصلاحات باید از خانواده آغاز شود. امام علی(ع) این نکا را به فرزند خود، امام حسن مجتبی(ع) بیان می‌کند که این امر بیانگر اهمیت خانواده در تربیت درست و اصلاح بینش فرزندان است. در واقع خانواده نقش اول را در شکل‌دهی به نگرش و تربیت صحیح فرزندان دارد و این وظیفه‌ای است که باید با حساسیت و دقت ویژه‌ای به آن پرداخته شود. در نهایت، یکی از مهم‌ترین نکات در تربیت انسان‌ها این است که باید افراد جامعه را در برابر چالش‌ها و حوادث اجتماعی بیمه کنیم. امام علی(ع) در این زمینه می‌فرماید: «لَايَضُرُّكَ مَا عَمِلْتَ» یعنی حتی اگر گاهی خطاهایی نیز در رفتار خود داشته باشید، در صورتی که این چهار نکته را در نظر بگیرید، هیچ آسیبی به تو نخواهد رسید.
آیت‌الله طباطبایی اشکذری در پایان میگوید: این چهار تغییر اساسی در نگرش‌های انسان، برای زندگی سالم و دور از آسیب‌های اجتماعی ضروری است. ابتدا اینکه باید نگاه ما به ثروت تغییر کند. امام علی(ع) به ما می‌آموزد بهترین نوع سرمایه‌گذاری، پرورش عقل و اندیشه است. ثانیاً باید نگاه ما به فقر تغییر کند. فقر عقل و درک بالاترین نوع فقر است که هیچ درمانی برای آن وجود ندارد. ثالثاً باید از خودبینی و غرور که بزرگ‌ترین نوع وحشت و ترس در اخلاق انسانی است، پرهیز کنیم. در نهایت باید پایگاه اجتماعی‌مان را بر مدار اخلاق و حسن خلق بنا کنیم. امام علی(ع) در اینجا به ما می‌آموزد اخلاق نیکو نه تنها موجب نزدیکی افراد به یکدیگر می‌شود، بلکه سبب تقویت بنیان‌های اجتماعی و دینی نیز می‌شود.
خبرنگار: مریم احمدی شیروان