رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای در بخشی از بیانات خود با بیان این نکته می‌فرمایند: «امروز در همه بخش‌های مختلف زندگی مردمی، گروه‌های خودجوش داریم؛ در هنر، در ادبیات، در صنعت، در مسائل نظامی، در کارهای گوناگون، گروه‌های خودجوش مردمی هستند؛ جوان‌هایی هستند که نه خرجی برای دولت دارند، نه توقعی از مسئولین کشور دارند، خودشان بین خودشان کارهای بزرگی را انجام می‌دهند و انسان آن‌ها را به چشم مشاهده می‌کند. این‌ها نقاط قوت است و از این قبیل نقاط قوت خیلی داریم؛ اگر نگاه به خود را دنبال کنیم، از این قبیل نقاط قوت در بین ملت ایران و ناشی از انقلاب، الیٰ‌ماشاءالله فراوان است» (1402/11/29 دیدار با مردم آذربایجان شرقی)
ناگفته پیداست که مهمترین دلیل پیروزی انقلاب و تداوم آن تاکنون حضور دائم مردم در قالب گروه‌های غیردولتی و تشکل‌های مختلف اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بوده است.
ضمن آنکه باید نقش‌آفرینی اقشار مختلف مردم را در مواجهه با بحران‌های متفاوت از همان ابتدای پیروزی انقلاب تا امروز دلیل و نشانه‌ای از تأثیر انقلاب بر بلوغ فکری گروه‌های مردمی بهویژه جوانان و نوجوانان دانست.
تشکل‌های غیردولتی پس از انقلاب اسلامی توانستهاند بـا بر عهده گرفتن نقش‌های نظارتی، بسیج، جذب و هدایت منابع انسانی، مادی و معنوی و با انسجام‌بخشی به گروه‌های انسانی هم‌هدف، نقش مؤثری در افزایش سرمایه اجتماعی و از آن طریق دستیابی به اهدافی همچون رفع محرومیت و تحقق عدالت اجتماعی در کشور ایفا کنند.
رهبر معظم انقلاب به یکی از نمودهای بارز این مشارکت و تأثیر آن اشاره می‌کنند و می‌فرمایند: «بعد از پیروزی انقلاب، اولین حکم مأموریتی که امام رضوان‌اللَّه‌علیه صادر کردند، حکمی به این بنده حقیر برای سفر به استان سیستان و بلوچستان بود. من آمدم و مناطق گوناگون این استان را از نزدیک دیدم و انقلاب وظیفه خود را در قبال این استان حس کرد. از جنوبی‌ترین نقاط استان، از منطقه چابهار و نیکشهر و نِبت و فَنّوج و اِسپَکه و غیره تا مناطق شرقی این استان، منطقه سراوان و جالق و سرباز و از مناطق شمالی این استان، منطقه زابل و دریاچه هامون تا غرب این استان، منطقه بَزمان و دَلگان و چاه‌هاشم و جازموریان و غیره خبرها گرفتم، با مردم این مناطق نشستم، داخل کپرها رفتم و با دردها و رنج‌های این‌ها که در دوران رژیم طاغوت روی هم انباشته و متراکم شده بود، آشنا شدم. انقلاب خود را در قبال سیستان و بلوچستان موظف دید و کار از روزهای اول شروع شد. جهاد سازندگی و اجتماعات و جمعیت‌های مردمىِ خودجوش در این مناطق مشغول کار شدند. جوانان امروز زاهدان و ایرانشهر و چابهار و زابل نمی‌دانند که گذشته این استان چگونه بود. اگر گذشته وحشتناک زندگی در این استان تصویر شود، معلوم می‌شود که نظام اسلامی در این منطقه چه خدمات بزرگ و گرانبهایی انجام داده است. (1381/12/2 دیدار با مردم زاهدان در سال 81)
وقتی بلایا، انگیزه همبستگی می‌شوند
حضور و مشارکت مردم در جریان پیروزی انقلاب اسلامی و جنگ هشت ساله تحمیلی را باید مصداق روشنی از برکات مشارکت اجتماعی مردم در تقویت و ایجاد همبستگی و تعلق اجتماعی دانست. این مشارکت پس از آن نیز در بحران‌های سال‌های اخیر همچون سیل، زلزله، آتش‌سوزی جنگل‌ها، محرومیت‌زدایی و همچنین بحران کرونا توانایی تشکل‌های مردمی را به عنوان ظرفیتی بالقوه برای عبور از مشکلات و بحران‌ها به اثبات رسانده است.
امیرحسین گرگانی، رئیس پژوهشکده سوانح طبیعی و کرسی یونسکو در مدیریت بلایای طبیعی با بیان اینکه تشکل‌های غیردولتی در حوزه فعالیت‌های خیرخواهانه و انسان‌دوستانه، سال‌هاست که در جامعه ایران حضور داشته‌اند، می‌گوید: می‌توان به عنوان نمونه به حضور این تشکل‌ها در زلزله بم اشاره کرد. یکی از مسائلی که این حادثه را تا حد زیادی از دیگر حوادث طبیعی ایران متمایز می‌کرد، حضور گسترده سازمان‌های غیردولتی داخلی و خارجی در بم بود. پس از زلزله بم به درخواست مقامات رسمی ایران، نهادهای سازمان ملل که در انواع گوناگون بحران‌ها وارد می‌شوند تقریباً به صورت یکپارچه در بم حضور یافتند. همزمان بیش از ۳۰ سازمان غیردولتی ایرانی نیز در بم حضور یافتند. این تجربه برای ایران کم‌نظیر بود.
وی می‌گوید: تشکل‌های مردمی با حضور در جایگاه‌های مختلف در نیل به برنامه‌ریزی مشارکتی نقش مهمی عهده‌دار بوده‌اند، همان‌طور که در بند ۸ اصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، بر مشارکت عامه مردم در تعیین سرنوشت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خودشان تأکید شده است.
ضمن آنکه در سند چشم‌انداز 2۰ ساله نظام جمهوری اسلامی ایران نیز تأکید بر پیوستگی دولت و مردم در امور مختلف، تأکید بر تحکیم الگوی مردم‌سالاری دینی، توسعه کارآمد، نواندیشی و پویایی فکری و اجتماعی و حمایت از نهادهای عمومی و مؤسسات و خیریه‌های مردمی دیده می‌شود.
نقش تشکل‌های مردمی در دوران پیش از انقلاب
معاون اجرایی پژوهشکده تاریخ معاصر ایران نیز با اشاره به اینکه تشکل‌های مردمی، بهویژه در قالب هیئت‌های مذهبی، نهادهای خیریه و گروه‌های جهادی، همواره نقشی بی‌بدیل در تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران ایفا کرده‌اند، می‌گوید: این تشکل‌ها از دوران پیش از انقلاب تا پس از پیروزی آن، در عرصههای مختلف مبارزه، سازندگی و تقویت اصول انقلاب اسلامی فعال بوده و تأثیرات شگرفی در تغییرات اجتماعی و سیاسی کشور داشته‌اند.
رضا قریبی در گفت‌وگو با قدس به نقش تشکل‌های مردمی در دوران پیش از انقلاب اسلامی اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: جامعه ایران در شرایطی خاص از لحاظ سیاسی و اجتماعی قرار داشت؛ رژیم پهلوی در تلاش بود تا سلطه خود را بر تمام جوانب زندگی مردم گسترش دهد، ازجمله در عرصههای مذهبی و اجتماعی که برای بسیاری از مردم ایران اهمیت فراوانی داشت. در این شرایط، تشکل‌های مذهبی، بهویژه هیئت‌های مذهبی و مساجد، نقش بزرگی در مقابله با فساد و انحرافات اجتماعی ایفا کردند.
وی با تأکید بر اینکه فعالیت این تشکل‌ها در قالب اعتراض به ناهنجاری‌های رژیم پهلوی، همچون روزه‌‌خواری عمومی و رواج مشروبات الکلی، تأثیر قابل‌توجهی داشت، می‌افزاید: اعضای این هیئت‌ها نه فقط در دوران مبارزات سیاسی علیه شاه فعال بودند، بلکه در قالب فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی به نشر آموزه‌های اسلامی و ترویج فرهنگ مقاومت می‌پرداختند.
وی تأکید می‌کند: این تشکل‌ها در شکل‌گیری انقلاب و تأثیرگذاری بر جریان‌های سیاسی، بهویژه در سال‌های 1976 تا 1979، نقش بسیار مهمی ایفا کرده‌اند؛ برای مثال، هیئت‌های مذهبی به‌عنوان کانون‌های مقاومت در برابر رژیم پهلوی بهخصوص در روزهای تظاهرات و اعتصابات، نقش رهبری و سازماندهی تظاهرات را برعهده داشتند.
معاون اجرایی پژوهشکده تاریخ معاصر ایران با تأکید بر اینکه در این دوران، مراجع تقلید و روحانیون نیز از این تشکل‌ها حمایت می‌کردند، ادامه می‌دهد: بسیاری از اعتراض‌ها به رژیم، ازجمله اعتراض به فساد سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، در مساجد و هیئت‌ها سازماندهی می‌شد؛ تأثیر این تشکل‌ها در روند انقلاب به قدری چشمگیر بود که حتی در سال‌های پیش از انقلاب، رژیم شاه نسبت به فعالیت‌های آن‌ها حساسیت ویژه‌ای نشان می‌داد.
جنگ و دمیدن روح جهادی
قریبی به نقش تشکل‌های مذهبی و نهادهای مردمی در دوران جنگ تحمیلی و دفاع مقدس اشاره می‌کند و می‌افزاید: پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با شروع جنگ تحمیلی، تشکل‌های مردمی بهویژه هیئت‌های مذهبی و گروه‌های جهادی وارد مرحله تازه‌ای از فعالیت خود شدند، این گروه‌ها نه فقط در تأمین نیروهای انسانی برای جبهه‌های جنگ، بلکه در تأمین نیازهای مالی و پشتیبانی از رزمنگان نیز فعال بودند.
این کارشناس تاریخ معاصر ایران اضافه می‌کند: در دوران دفاع مقدس، هیئت‌ها و گروه‌های جهادی با جمع‌آوری کمک‌های مالی، غذا، دارو و دیگر منابع ضروری، نقش مؤثر خود را ایفا می‌کردند، ضمن آنکه در کنار حمایت‌های مادی، حمایت‌های معنوی از طریق برگزاری مراسم دعا، عزاداری و تربیت روحیه جهادی نیز بخش مهمی از فعالیت‌های این تشکل‌ها بود.
این کارشناس تاریخ انقلاب اضافه می‌کند: جهاد سازندگی یکی از مهمترین نهادهایی است که از درون همین تشکل‌ها شکل گرفت. جهاد؛ یک نهاد عمرانی نبود، بلکه در بسیاری از فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و امنیتی نیز نقش داشت، به‌گونه‌ای که در مقابله با ضدانقلاب و گروهک‌ها، بهویژه در سال‌های نخست انقلاب، فعالیت‌های گسترده‌ای انجام داد و در خط مقدم مبارزه با تهدیدهای داخلی و خارجی قرار گرفت.
وی تأکید می‌کند: این تشکل‌ها همچنین در عرصههای اجتماعی، بهخصوص در کمک به محرومان، تأسیس مراکز درمانی، مدارس و مؤسسه‌های خیریه نقش داشتند به گونه‌ای که بسیاری از فعالیت‌های جهادی بهویژه در مناطق محروم، به شکل داوطلبانه و مردمی انجام می‌شد و به برکت این اقدام‌ها، تحولی اساسی در زندگی بسیاری از مردم محروم ایران ایجاد شد.
معاون اجرایی پژوهشکده تاریخ معاصر ایران همچنین به نقش تشکل‌های مردمی در مدیریت بحران‌های اجتماعی در دوران‌های مختلف اشاره دارد و ادامه می‌دهد: تشکل‌های مردمی توانستهاند نقش اساسی در مدیریت بحران‌های اجتماعی ایفا کنند. یکی از مهمترین نمونه‌ها، نقش این تشکل‌ها در مقابله با بحران‌های روز اجتماعی مانند شیوع بیماری‌هاست؛ در دوران شیوع ویروس کرونا، تشکل‌های مردمی بهخصوص مساجد، هیئت‌ها و نهادهای خیریه با همکاری دولت و نهادهای مختلف، به توزیع بسته‌های معیشتی، کمک‌های درمانی و حمایت از افراد آسیب‌‌دیده پرداختند.
قریبی می‌افزاید: این تشکل‌ها با بهرهگیری از ظرفیت‌های خود، توانستند به سرعت واکنش نشان دهند و در حل بحران‌های اجتماعی و روانی نقش مؤثری ایفا کنند. برای مثال، بسیاری از هیئت‌ها در کنار فعالیت‌های مذهبی خود، مراکز درمانی و حمایتی برای مقابله با کرونا راه‌اندازی کردند.
وی به ضرورت تقویت و ساماندهی بهتر تشکل‌های مردمی با توجه به اهمیت بالای این تشکل‌ها در فرایندهای مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی تأکید و عنوان می‌کند: تقویت و ساماندهی نهادها و تشکل‌های مردمی از اهمیت زیادی برخوردار است. براساس بیانیه گام دوم انقلاب، تشکل‌های مردمی باید در راستای اهداف انقلاب اسلامی و منویات رهبر معظم انقلاب فعالیت کنند و از ظرفیت‌های خود برای تقویت بنیان‌های انقلاب و سازندگی کشور بهره ببرند.
تشکل‌های برآمده از نهاد دین و خانواده
در همین خصوص یک کارشناس مذهبی و تاریخ انقلاب نیز به تأثیر عمیق نهادها و تشکل‌های مردم‌نهاد در پیروزی انقلاب اسلامی و دوران پس از آن اشاره می‌کند و می‌گوید: حضرت امام(ره) توانستند با بهرهگیری از روحانیت انقلابی و مبارز، بسیاری از هیئت‌های مذهبی را که به‌طور عمده به شکل خانگی برگزار می‌شدند، به هم نزدیک کنند و به نوعی هیئت‌های مؤتلفه‌ای را شکل دهند که نقش جدی در پیروزی انقلاب ایفا کردند. این هیئت‌ها تحت تربیت روحانیت انقلابی معرفی‌شده از سوی امام خمینی(ره) توانستند در پیروزی انقلاب اسلامی اثرگذار باشند.
حجت‌الاسلام احمد صادقی به نقش برجسته نهاد خانواده‌های شیعی در شکل‌گیری و تداوم انقلاب اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: نهاد خانواده‌های شیعی از استحکام ویژه‌ای برخوردار بودند؛ اگرچه در ابتدا برخی تردیدها و شک و شبهه‌هایی نسبت به انقلاب وجود داشت، اما این نهاد به سرعت در کنار حضرت امام(ره) قرار گرفت و حمایت‌های خود را از نهضت آغاز کرد که درنهایت در سال57 به پیروزی انقلاب اسلامی انجامید.
وی همچنین با اشاره به ساختارهای سیاسی نظام شاهنشاهی تأکید می‌کند: این ساختارها اساساً حاصل یک نظام دیکتاتوری بودند و نسخه‌های منسوخ‌شده‌ای از لیبرالیسم و سکولاریسم را دنبال می‌کردند. در این نظام، احزاب مجاز بودند تا فعالیت‌هایی داشته باشند، ازجمله حزب رستاخیز، اما در برابر این ساختارها، نهادهایی وجود داشتند که واقعاً پیشران جامعه بودند و مهمترین این نهادها، نهاد مقدس روحانیت بود.
این کارشناس تاریخ انقلاب می‌افزاید: در ابتدا در خود نهاد روحانیت، اختلاف نظرهایی درباره فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی وجود داشت، اما حضرت امام(ره) توانست با قیام و رهبری خود، این نهاد را سازماندهی کرده و جریان‌سازی جدی در سطح جامعه ایجاد کند. روحانیت در بطن جهان تشیع رشد کرده و به واسطه سازماندهی امام(ره)، به طور جدی و مؤثر در پیروزی انقلاب نقش‌آفرینی کرد.
صادقی با تأکید براینکه علاوه بر روحانیت، نهادهایی همچون هیئت‌های مذهبی نیز در پیروزی انقلاب اسلامی نقش برجسته‌ای داشتند، می‌افزاید: امام خمینی(ره) از طریق روحانیت انقلابی توانست هیئت‌های مذهبی را به هم نزدیک و هم‌افزایی میان آن‌ها ایجاد کند. این هیئت‌ها که معمولاً در خانه‌ها برگزار می‌شدند و تحت تربیت روحانیت انقلابی قرار داشتند، توانستند در شکل‌دهی به حرکت‌های اجتماعی و پیروزی انقلاب اسلامی نقش‌آفرین شوند.
وی ادامه می‌دهد: در جنگ تحمیلی، روحانیت علاوه بر حضور فعال در جبهه‌ها، در پشت صحنه نیز مردم را به یاری مالی و اجتماعی و همبستگی با جبهه مقاومت فرا می‌خواند؛ علاوه بر آن، در بحران‌هایی مانند سیل و زلزله، این روحانیت و هیئت‌ها بودند که مردم را برای کمک‌رسانی سازماندهی می‌کردند.
وی ادامه می‌دهد: در دوران پس از انقلاب، در حالی که برخی نهادها همچون رسانه‌ها و سلبریتی‌ها نتواسته‌اند نقش مؤثری ایفا کنند، نهادهای مذهبی همچنان در بحران‌ها پیشتاز باقی ماندند. در جریان‌های حمایتی نظیر «ایران همدل» که در آن زنان ایرانی طلاها و پول‌های خود را برای حمایت از جبهه مقاومت اهدا کردند، نهادهای روحانیت، مساجد و هیئت‌های مذهبی در سازماندهی و هدایت این حرکت‌ها نقش اساسی داشتند.
چالش‌های امروز تشکل‌های مردمی
یک جامعه‌شناس هم با تأکید براینکه نقش تشکل‌های مردمی در پیشبرد اهداف اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در پیش و پس از انقلاب انکارناپذیر است، می‌گوید: این نهادها به واسطه ارتباط نزدیک با مردم و درک بهتر از نیازهای آن‌ها همچنان می‌توانند تأثیر زیادی در حل مشکلات مختلف داشته باشند.
امیرمحمود حریرچی با اشاره به نقش نهادهای مردمی در مواجهه با بحران‌های دوران جنگ تحمیلی پس از پیروزی انقلاب اسلامی عنوان می‌کند: در آن دوران، مردم با وجود شرایط سخت و دشواری که داشتند، جان خود را برای دفاع از میهن به خطر انداختند؛ بسیاری از نهادهای مردمی در کنار رزمندگان حضور داشتند و حمایت‌های مختلفی از جمله ارسال کمک‌های مالی، ارسال اقلام مورد نیاز و حتی همراهی با فرزندانشان در جبهه‌ها را انجام می‌دادند. وی به چالش‌های امروز تشکل‌های مردمی به عنوان یکی از مقوله‌های برجسته و کلیدی پس از انقلاب اشاره می‌کند و می‌افزاید: این تشکل‌ها باید به طور واقعی و از دل مردم شکل بگیرند، نه اینکه صرفاً براساس دستورات و برنامه‌های دولتی به وجود بیایند.
حریرچی به تفاوت میان نهادهای مردمی و تشکل‌های دولتی اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: نهادهای مردمی معمولاً به طور خودجوش و بدون دخالت دولت شکل می‌گیرند و به واسطه همین استقلال می‌توانند تأثیرات زیادی در جامعه بگذارند.
وی به نقش داوطلبانه نهادها و تشکل‌های مردم‌نهاد در جامعه اشاره و خاطرنشان می‌کند: مردم داوطلبانه و با جان و دل آماده‌اند تا در مواقع نیاز از کشور و ملت خود دفاع کنند، این موضوع نه‌‌تنها در دوران انقلاب و در دوران جنگ تحمیلی مصداق داشت، بلکه امروزه نیز در فعالیت‌های اجتماعی مشاهده می‌شود؛ با این حال، متأسفانه میزان فعالیت داوطلبانه در کشور ما کم است. بسیاری از مردم به جای اینکه به دیگران کمک کنند، تنها به دنبال حل مشکلات خود هستند و کمتر به مسائل عمومی و اجتماعی اهمیت می‌دهند.
وی به ضرورت تقویت و ساماندهی بیشتر تشکل‌های مردمی تأکید می‌کند و می‌گوید: برای تقویت و ساماندهی تشکل‌های مردمی، لازم است نهادهای حاکمیتی به این تشکل‌ها فرصت دهند تا به طور مستقل فعالیت کنند. به‌جای تعطیل کردن این نهادها یا محدود کردن فعالیت‌های آن‌ها، دولت باید از ظرفیت این تشکل‌ها برای بهبود وضعیت اجتماعی استفاده کند.
دراین راستا، تشکل‌های مردمی می‌توانند به عنوان مهمترین ابزار برای شناسایی و حل مشکلات اجتماعی و اقتصادی عمل کنند، اما برای اینکه این تشکل‌ها به‌درستی به اهداف خود دست یابند، باید حمایت‌های لازم از سوی دولت و جامعه صورت گیرد.
خبرنگار: مهدی توحیدی