به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالکریم بهجت‌پور؛ مفسر تفسیر تنزیلی قرآن کریم، اول آذرماه در نشست علمی «مدل تربیت توحیدی در سیر نزول قرآن؛ محدوده‌ سوره‌های مکی» که از سوی انجمن مباحثات قرآنی برگزار شد، با بیان این مقدمه که تفسیر به ترتیب نزول یکی از سبک‌های مطالعات قرآنی است که تلاش می‌کند به سیر طبیعی نزول سوره‌های قرآن نزدیک شود، گفت: بنده براساس این سبک یکسری مطالعاتی را سامان داده‌ام تا هم مبانی و روش و مشروعیت آن را تبیین کنم که در قالب مجلداتی به چاپ رسیده است و تقریبا جلد 9 شده است و جلد دهم آن در دست اقدام است. همچنین تفاسیر موضوعی نوشته شده است که ترکیبی میان سیر نزول و سیر طبیعی سور است.

بهجت‌پور با بیان اینکه خداوند مسئله توحید را به عنوان یک روش برای تربیت فرد و جامعه در سیر نزول سوره‌ها تعقیب فرموده است، افزود: در این سیر نه فقط جنبه نظری و بینشی مخاطب، بلکه گرایش و رفتارها را هم تغییر داده است و در این مسیر نه فقط شخص بلکه جامعه را با گرایش و رفتار توحیدی شکل داده است؛ بعد از 20 یا 23 سال نزول قرآن بر پیامبر(ص) با جامعه‌ای مواجه شدیم که هویت توحیدی پیدا کرده بود و این نشانگر قدرت اسلام است که توانست توحید را در تمامی عرصه‌های زندگی مردم وارد کند.

استاد حوزه علمیه با طرح این پرسش که اگر بخواهیم در نظام‌های تعلیم و تربیت موجود شرایط را طوری بسازیم که جامعه تربیت توحیدی داشته باشد، گفت: الان نظام‌های تعلیم و تربیت کاملا مکانیکی و جدا از هم مباحث را از اصل وجود خدا شروع و سپس به توحید ذات و صفات و افعال و عبادت می‌پردازد و بعد وارد حوزه اخلاق می‌شود و در حوزه فقه و احکام و رفتارهای اجتماعی یکسری گزاره‌هایی دارد. امروزه براساس یک نظام مدرسه‌ای سعی شده است یکسری اطلاعات به جامعه علمی منتقل شود.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اظهار کرد: اثر این نگاه آموزشی و مدرسه‌ای و تفکیکی حتی در تفاسیر موضوعی هم مشاهده می‌شود و صرفا منحصر به رساله‌های عملیه نیست؛ لذا در تفسیر آیت‌الله جوادی آملی و آیت‌الله سبحانی و آیت‌الله مصباح یزدی شاهد ساختاری آموزشی با محوریت کلام هستیم و به این دلیل است که بین چیزی که ما از توحید و دین می‌دانیم با آنچه رفتار توحیدی است فاصله وجود دارد. الان اطلاعات و دانش توحیدی مردم خوب است ولی در رفتار آنطور که باید باشیم نیستیم.

نقد شهید بهشتی بر برخی تفاسیر کلامی

استاد درس خارج حوزه علمیه با اشاره به پیام قرآن آیت‌الله مکارم شیرازی با بیان اینکه این مجموعه هم با همین رویکرد تفسیر موضوعی توحید در قرآن نوشته شده است، اظهار کرد: ولی آیا واقعا توحید در قرآن به این معناست؟ و آیا قرآن در بیان توحید قصد بیان این محورها را داشته است؟ مثلا در توحید افعالی، گاهی این دست آثار دو یا چند صفحه در بحث ربوبیت نوشته‌اند ولی در قرآن بیش از 986 بار واژه رب و مشتقات آن بدون ضمیر به کار رفته است که اگر ضمایر لحاظ شود از هزار و 500 عدد بیشتر خواهد شد زیرا قرآن به دنبال هدفی است که این مقصود، نقطه عزیمت حوزه کلام نیست. شهید بهشتی در رساله «خدا در دیدگاه قرآن» به فلاسفه و عرفا و متکلمان تاخته است که توحید مطرح شده توسط آنان توحید قرآن نیست.

بهجت‌پور با بیان اینکه قرآن در مسئله توحید از اینجا شروع می‌کند که جهان و جامعه را قرار است به دست چه کسی بسپاریم و چه کسی قرار است مدبر هستی باشد، اضافه کرد: به دنبال این قصد دارد بشر را متقاعد کند تا تحت ربوبیت او قرار بگیرد و در سراسر زندگی به دستورات او عمل کند. رسالت انبیاء هم در همین راستا است تا انسان با اختیار خود مالکیت و تدبیر خدا را بپذیرد و مسئله اصلی توحید در قرآن همین است. ما باید توحید و سایر اعتقادات را هم با نگاه قرآنی تبیین کنیم. هدف قرآن، شناخت خدا و معادشناسی و نبوت‌شناسی نیست بلکه هدف عبدشدن و تبعیت از پیامبر(ص) و معادباوری است.

بهجت‌پور با بیان اینکه ما وقتی قرار است چیزی را به خداوند نسبت دهیم و توصیف کنیم این توصیف از جنس باید اینطور باشد و ... نیست، ادامه داد: آیت‌الله خویی در البیان فرموده است که امکان ندارد قرآن در دوره پیامبر(ص) با همه ابعاد آن جمع نشده باشد. ولی آیت‌الله معرفت معتقد بود این یک مسئله تاریخی است و این مسئله را نمی‌توان با تصور درست کرد و باید به تاریخ رجوع کنیم.

وی تاکید کرد: لذا توصیف در مورد قرآن هم باید از دل خود قرآن بیرون بیاید. در حوزه تحدی خیلی شنیده‌ایم که قرآن تحدی به کل و ده سوره و یک سوره کرده است ولی آیا می‌توان با تردید گفت قرآن تحدی به برخی آیات و سوره‌ها کرده است؟ اگر سراغ خود قرآن برویم چند آیه در مورد تحدی دارد که کاملا موضوع را برای ما واضح می‌کند.

استاد حوزه علمیه ادامه داد: ما باید در مطالعات روشی، روش را دقیقا منتسب به خداوند بکنیم لذا در توحید هم باید این مسیر قاعدتا به نحو شایسته مورد توجه قرار بگیرد. بنده چند وقتی است ذهنم درگیر مسئله تربیت است و این که خدا تربیت را از کجا شروع کرده و به کجا ختم کرده است.

مدیر سابق حوزه‌های علمیه خواهران با بیان اینکه قرآن در سوره هود فرموده است؛ كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ، افزود: از ظاهر آیه می‌توان برداشت کرد که فهم آیات یک مرحله اجمالی و یک مرحله تفصیلی دارد یعنی یکسری شرایط و وضعیت‌هایی پیش آمده است و قرآن متناسب با آن آیاتی را نازل کرده است و البته هنر قرآن این است که با یک لا اله الا الله کل دین را جمع کرد ولی وقتی آن را تشریح کنیم شامل همه قرآن و سنت خواهد شد. این رابطه اجمال و تفصیل در قرآن برقرار است لذا اگر عمر پیامبر(ص) به مقطع مدینه هم نمی‌رسیدند باز نقصی در اسلام نبود.

اجمال و تفصیل در آیات

وی با بیان اینکه در آیات مکی هم اجمال و تفصیل وجود دارد، افزود: مثلا آیاتی از سوره علق در سوره مکی دیگری شرح داده شده است و نیازی به سوره مدنی نیست و این تفصیل تا جایی وجود دارد که بشر می‌تواند قرآن را تا مراحل زیرین زندگی خود نفوذ دهد؛ ما هر قدر میزان دانشمان بیشتر شود می‌توانیم بر مبنای مسائل موجود، مسائل بعدی را حل کنیم.

مفسر تفسیر تنزیلی قرآن کریم با بیان اینکه آیات مدنی، دوره استغلاظ و به تعبیری غلیظ‌سازی دین در عرصه‌های مختلف و توسعه اجمال در عرصه‌های مختلف است، تصریح کرد: مثلا ربوبیت خداوند محور است و مسئله ذات و صفات به سوره‌های نجم و اخلاص که سوره 23 و 24 به روش تنزیلی هستند منتقل شده است. هدف تثبیت ربوبیت است لذا اولین سوره با «اقرا باسم ربک الذی خلق» شروع می‌شود، در سوره قلم همین‌طور. در مزمل باز محور ربوبیت است: «واذکر اسم ربک». وقتی با کافر سخن می‌گوید می‌فرماید: «الم یعلم بان الله یری».

مراحل مدل تربیت توحیدی براساس ترتیب نزول

این مفسر قرآن به محورهای مدلی از آیات توحیدی بر اساس سیر نزول اشاره و بیان کرد: پذیرش وابستگی به خداوند در سیر نزول اصلی‌ترین مسئله توحید و کنار زدن استغنا از خداوند است و اینکه انسان و عالم وابسته به خداست. این وابستگی به اشکال مختلف بیان می‌شود. لذا همه تلاش انبیاء برای تثبیت ربوبیت است کما اینکه فرعون هم خود را رب اعلی می‌داند؛ دعوای ابراهیم و نمرود هم در همین بحث است. اصلا مترفین دعوایشان این است که چه کسی باید صاحب مردم باشد؟ انبیاء آمدند تا نظام موجود دوره خود را براندازند و ربوبیت را در جامعه تثبیت کنند.

وی افزود: قرآن در گام بعدی بر مسئولیت انسان در جهان تاکید می‌کند. از سوره تین تا قمر مسئله قیامت را تفصیل می‌دهد تا حس مسئولیت را در انسان افزایش دهد. در سوره قیامت تصریح می‌کند: آیا انسان فکر می‌کند تنها رها شده است: ایحسب الانسان ان یترک سدی.

بهجت‌پور بیان کرد: محور بعد در این مدل تربیتی، ولایت است یعنی ولایت خدا و اجتناب از ولایت شیطان را مطرح می‌کند: اتَّبِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلَا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ قَلِيلًا مَا تَذَكَّرُونَ؛ همچنین می‌فرماید: إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ ۖ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ؛ مرحله بعد هم شامل امیدبخشی و دستگیری است؛ از سوره مریم که سوره ۴۴ نزول است خداوند وارد مرحله امیددهی به مؤمنان و بیان رحمانیت خود می‌شود. محور سوره مریم رحمانیت خداوند است. در سوره نمل که سوره 48 است امید داده است که من پیامبرتان را حفظ می‌کنم و چنین شد؛ در سوره اسراء اتکال به خدا بحث شده است و اینکه کسانی که به خدا توکل کنند پیروز هستند. 

وی ادامه داد: استقامت آخرین مرحله در این مدل است؛ در سوره یونس و هود و مسئله استقامت مورد توجه قرار گرفته است و سوره یوسف هم شاهکار است زیرا سرتاسر امیدبخشی به مؤمنان است. در این سوره نشان داده است همه دست به دست دادند تا حضرت یوسف را زمین بزنند اما خداوند او را بلند می‌کند. در سوره حجر تاکید می‌کند شیطان بر بندگان سلطه ندارد.