زینب رحیمی، خبرنگار محیط زیست: پس از ممنوعیت مصرف سوخت آلاینده مازوت در سه نیروگاه البرز، اراک و اصفهان و کاهش تولید برق، برنامه زمان‌بندی برای خاموشی‌های هر‌روزه منتشر شد. توقف مصرف مازوت‌سوزی در ازای قطعی برق بحث چالش‌برانگیز روزهای اخیر است اما در‌این‌میان باید بدانیم چرا سازمان محیط زیست این سه نیروگاه را برای ممنوعیت مازوت‌سوزی انتخاب کرده است؟
هفته گذشته معاون اجرائی رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کردند که از روز شنبه (19 آبان) امسال، مازوت‌سوزی در سه نیروگاه مستقر در استان‌های البرز، اراک و اصفهان ممنوع خواهد شد.
کارشکنی وزارت نیرو و نفت در اجرای قانون هوای پاک
پیش از پرداختن به ابعاد و پیامدهای مثبت و منفی این تصمیم، اشاره به این نکته ضروری است که در سال 1396، بر‌اساس ماده 18 قانون هوای پاک، وزارت نفت مکلف شد حداکثر تا سال 1399، همه سوخت تولیدی کشور از‌جمله بنزین، نفت‌گاز، نفت کوره و نفت سفید را مطابق با استاندارد ملیِ مصوب عرضه کند. سازمان حفاظت محیط زیست هم مکلف شد از تولید سوخت غیراستاندارد جلوگیری کند. از آنجا که تمرکز گزارش پیش‌رو، سوخت مازوت یا همان نفت کوره است، باید گفت که بنا بر اظهارات سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست، گوگرد موجود در مازوت مصرفی در ایران حدود 3.5 درصد است درحالیکه مقدار گوگرد مجاز در سوخت مازوت بر‌اساس استاندارد ملی هشت‌دهم درصد باید باشد. برای همین وزارت نفت وظیفه دارد سوخت مطابق استاندارد ملی را در اختیار همه نیروگاه‌ها قرار دهد. ضمن اینکه وزارت نیرو بر‌اساس ماده 13 قانون هوای پاک وظیفه دارد به هر نحوی از‌جمله نصب فیلتراسیون در نیروگاه‌ها از انتشار آلاینده‌ها در هوا جلوگیری کند. تاکنون این دو وزارتخانه به وظیفه خود عمل نکرده‌اند، در نتیجه نه مازوت استاندارد تولید می‌شود و نه نیروگاه‌ها مجهز به فیلتر شده‌اند.
نیروگاه‌های مازوت‌سوز ایران را بشناسید
به بهانه انتشار خبر ممنوعیت مصرف مازوت در سه نیروگاه، بد نیست بدانید که از میان 141 نیروگاه موجود در ایران، 16 نیروگاه قابلیت استفاده از سوخت مازوت را دارند. از این تعداد، مخزن سوخت مازوت دو نیروگاه، یکی در تهران و دیگری در اصفهان، از چند سال قبل پلمب شده و بنا بر ادعای مسئولان، به‌هیچ‌وجه مازوت نمی‌سوزانند. سه نیروگاه دیگر یعنی شازند اراک، منتظر قائم البرز و شهید محمد منتظری اصفهان از ابتدای همین هفته ملزم شدند مصرف مازوت را متوقف کنند. با این اوصاف 11 نیروگاه دیگر همچنان در حال مصرف مازوت هستند که عبارت‌اند از، شهید رجایی در قزوین، شهید سلیمی در شهرستان نکا واقع در استان مازندران، نیروگاه رامین در اهواز، نیروگاه ایرانشهر در سیستان‌و‌بلوچستان، نیروگاه سهند بناب و نیروگاه تبریز در استان آذربایجان شرقی، نیروگاه زرند در کرمان، نیروگاه بندرعباس استان هرمزگان، نیروگاه طوس در خراسان رضوی، نیروگاه شهید مفتح در استان همدان و نیروگاه بیستون در کرمانشاه.
چرا 3 نیروگاه اراک، البرز و اصفهان از مصرف مازوت منع شدند؟
در‌این‌میان سؤال مهم آن است که چرا سازمان حفاظت محیط زیست از میان 14 نیروگاهی که از سوخت مازوت استفاده می‌کنند، تنها سه نیروگاه البرز، اراک و اصفهان را برای ممنوعیت مازوت‌سوزی انتخاب کرده است؟ در پاسخ به این سؤال احمد طاهری، سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقیلم سازمان محیط زیست، به «شرق» می‌گوید: «در سازمان محیط زیست به دنبال این هستیم که از طریق مطالعات کارشناسی، برای کنترل انتشار آلودگی هوا در هر‌یک از کلان‌شهرهای ایران، اولویتی را انتخاب و پیگیری کنیم. از آنجا که منابع تولید آلاینده‌ها به دو دسته منابع ثابت و متحرک نقسیم می‌شود، سعی داریم در هر‌یک از شهرهای بزرگ، منابعی را که در انتشار آلایندگی سهم حداکثری دارند، کنترل کنیم. به طور مثال در شهرهایی مثل مشهد و تهران سهم عمده انتشار آلودگی، مربوط به منابع متحرک یعنی انواع خودروها و موتورسیکلتهاست، در نتیجه برای این منابع سیاست‌های مربوط به منابع متحرک را دنبال می‌کنیم و سعی داریم بیشترین بودجه منابع متحرک به چنین استان‌هایی تعلق یابد اما برای شهری مثل اراک به‌عنوان تنها کلان‌شهر ایران که گوگرد دی‌اکسید، آلاینده معیار و شاخص آن است و این آلاینده باعث شده که این شهر در سال گذشته 27 روز در شرایط ناسالم قرار گیرد، طبیعتا مدیریت منابع ثابت آلایندگی مثل نیروگاه مورد توجه قرار می‌گیرد، چون در این شهر نقش منابع ثابت آلایندگی بسیار بیشتر از منابع متحرک است».
طاهری در ادامه با اشاره به سهم 98درصدی منابع ثابت در تولید آلودگی اراک، تأکید کرد «سازمان محیط زیست سعی دارد با تکیه بر سیاهه انتشار هر شهر که سهم منابع مختلف را در تولید هر‌یک از انواع آلاینده‌ها نشان می‌دهد، برای هر‌یک از کلان‌شهرها تصمیم‌‌گیری کند چون این باور وجود دارد که این شیوه مدیریت آلودگی هوا مؤثرتر است تا پیگیری یکسان همه راهکارها در همه شهرهای ایران».
تهران و مشهد در اولویت اسقاط خودروهای فرسوده
این مقام مسئول در سازمان محیط زیست با تأکید بر اینکه هیچ‌یک از نیروگاه‌های تهران مازوت نمی‌سوزانند و با اشاره به اینکه منابع متحرک بیشترین سهم را در آلودگی هوای کلان‌شهر تهران دارند، می‌گوید: «طبق مصوبات کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا، برای اسقاط خودروهای فرسوده اولویت را برای دو شهر تهران و مشهد قرار دادیم، هرچند اسقاط را در شهرهای دیگر هم پیگیری می‌کنیم، اما اسقاط در این دو شهر به دلیل سهم بالای خودروهای فرسوده در تولید آلودگی هوا، به طور ویژه پیگیری می‌شوند».
سهم ناچیز تهران در اسقاط خودروهای فرسوده از ابتدای سال1403
احمد طاهری با تأکید بر ضرورت اسقاط خودروهای فرسوده در تهران این‌طور ادامه می‌دهد «از ابتدای سال 1403 تا روزهای ابتدایی ماه جاری، بیش از 170 هزار وسیله نقلیه فرسوده در ایران اسقاط شده که از این تعداد کمتر از 10 هزار وسیله نقلیه مربوط به تهران بوده، درحالیکه در تهران منابع متحرک نقش عمده را در انتشار آلودگی هوا دارد. این نشان می‌دهد که باید هر‌یک از سیاست‌های کنترل آلودگی را متناسب با نقش منابع آلاینده در هر کلان‌شهر دنبال کنیم. برای شهری مثل تهران سیاست‌های کاهش آلودی هوا با تمرکز بر منابع متحرک و در شهرهایی مثل اصفهان و اراک تمرکز روی منابع ثابت است، هرچند در تهران هم سیاست‌های مربوط به منابع ثابت را کنار نخواهیم گذاشت».
گوگرد مازوت خطری در کمین شهروندان
دقت داشته باشیم که مازوت با محتوای گوگرد سه‌ونیم درصد که بنا به ادعای سازمان محیط زیست در نیروگاه‌ها مصرف می‌شود، باعث انتشار ذرات معلق و دی‌اکسید گوگرد در هوا می‌شود، ضمن اینکه دی اکسید گوگرد منتشرشده با قرارگرفتن در جو می‌تواند منجر به انتشار آلاینده ثانویه و مجددا تبدیل به ذرات معلق شود. بنابراین وزارت بهداشت در دوره‌های مختلف نسبت به عوارض ناشی از مازوت بر سلامت شهروندان هشدار داده و تأکید کرده که دی‌اکسید گوگرد منجر به تنگی نفس، خس‌خس سینه، تشدید بیماری‌های قلبی، عروقی و ریوی می‌شود و در نتیجه برای افراد مبتلا به آسم بسیار خطرناک است. برای همین هم موضوع سوزاندن مازوت در نیروگاه‌ها و بقیه صنایع برای سازمان حفاظت محیط زیست حائز اهمیت است و بنا به گفته احمد طاهری رئیس مرکز ملی هوا، سازمان محیط زیست اصرار دارد که اولا مازوت مصرف نشود، ثانیا سولفور موجود در مازوت تا حد استاندارد کاهش یابد و سوما توزیع سوخت در کشور به شکلی باشد که پیامدهای محیط‌زیستی آن به حداقل برسد.
اعتراض نماینده تبریز به تصمیم دولت درباره مازوت‌سوزی نیروگاه‌ها
با وجود این همچنان این سؤال شکل گرفته که چرا مازوت‌سوزی در بقیه نیروگاه‌ها ممنوع نشده به حدی که یکشنبه 20 آبان 1403 علی جعفری‌آذر نماینده مردم تبریز در مجلس شورای اسلامی در صحن مجلس در تذکری به تصمیم دولت اعتراض کرد و گفت که «معاون محترم اجرائی چندتابعیتی رئیس‌جمهور اخیرا دستور داده که برای چند نیروگاه در کشور گاز تأمین شود اما در ارتباط با نیروگاه تبریز در این شرایط سخت آلودگی هوا هم به نیروگاه و شرکت گاز دستور داده‌اند که سوخت آن از طریق مازوت تأمین شود؛ مردم تبریز انتظار دارند به این موضوع رسیدگی شود». با توجه به این اعتراض این سؤال شکل می‌گیرد که آیا سازمان محیط زیست در روزهای آینده توقف مصرف مازوت در نیروگاه دیگری را هم دنبال خواهد کرد یا خیر؟ در پاسخ به این پرسش، احمد طاهری کارشناس سازمان حفاظت محیط زیست با تأکید بر اینکه سازمان محیط زیست مواد مصوب قانون هوای پاک را به جدیت دنبال می‌کند، می‌گوید: «ایدئال سازمان محیط زیست این است که در هیچ‌یک از نیروگاه‌های کشور مازوت مصرف نشود. در همین راستا تعدادی از شرکت‌های دانش‌بنیان مدعی هستند که می‌توانند سولفور موجود در مازوت را کاهش دهند، در کارگروه ملی کاهش آلوگی هوا هم مصوب کرده‌ایم که وزارت نفت، این موارد را بررسی کند و گزارش آن را به کارگروه ملی ارائه دهد».
خاموشی در ازای ممنوعیت مصرف مازوت
توقف مصرف مازوت در سه نیروگاه مهم کشور بدون عواقب نیست. اساسا دلیل روی‌آوردن این نیروگاه‌ها به مصرف مازوت، کمبود گاز است و حالا که از سوزاندن مازوت منع شده‌اند، در تولید برق به مشکل برخورده و در نتیجه کمبود برق و خاموشی، قطعی خواهد بود، موضوعی که مورد تأیید محمدجعفر قائم‌پناه، معاون اجرائی رئیس‌جمهور قرار گرفت و او در آخرین جلسه کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا که چهارشنبه 16 آبان در ساختمان سازمان محیط زیست برگزار شد، با اشاره به وقوع پدیده وارونگی دما و ناترازی انرژی در فصول سرد سال و با بیان اینکه سالانه 16 میلیون تن مازوت تنها در اراک برای تولید برق مصرف می‌شود، گفت: متوقف‌کردن مصرف سوخت مازوت ممکن است منجر به کاهش تولید برق در شبکه توزیع و خاموشی شود اما مقرر شده که وزارت نیرو ساعت‌های خاموشی را تنظیم و طبق برنامه، از قبل اعلام کند. در همین راستا دولت از اعمال خاموشی‌های برنامه‌ریزی‌شده به دلیل کمبود سوخت برای تولید برق در نیروگاه‌ها خبر داد و به دنبال آن روز یکشنبه 20 آبان 1403 برنامه خاموشی‌های استان تهران منتشر شد و شرکت برق اطلاع داد که همه خانوار ایرانی در طول روز دو ساعت قطعی برق خواهند داشت.
خاموشی به جای مازوت‌سوزی؛ دستاورد یا ناکارآمدی؟
خاموشی به جای مازوت‌سوزی را برخی دستاوردی برای دولت مسعود پزشکیان می‌دانند اما اعمال خاموشی‌های منظم یا غیرمنظم با وظایف دولت‌ها برای تأمین رفاه شهروندان منافات دارد، همچنین قطعی برق، فعالیت بخش‌های مختلف تولیدی و خدماتی را به مخاطره می‌اندازد و ممکن است در این وضع نابسامان اقتصادی آنها را بیش از پیش با بحران‌های مالی مواجه کند. بنابراین گرچه توقف مصرف مازوت در نیروگاه‌ها خبر خوشحالکنندهای است اما نه در ازای قطعی برق و برقراری خاموشی‌های گسترده. ضمن اینکه برخی نهادها سعی دارند با مجاب‌کردن مردم به کاهش مصرف برق، توپ ناترازی در تأمین انرژی را در زمین مردم بیندازند. هرچند رئیس هیئت‌مدیره سندیکای برق هم با زیر سؤال بردن عملکرد دولت در حل بحران ناترازی برق، خطاب به مسئولان دولتی گفته است که «مردم را مقصر ندانید، الکی نگویید مصرف مردم زیاد است، مردم ما نسبت به کل دنیا برق را خیلی کم مصرف می‌کنند، اما متأسفانه عادت داریم گناه را گردن مردم بیندازیم». او تأکید کرد: «درباره ناترازی برق با مردم شفاف باشید و صادقانه بگویید اگر با این دست‌فرمان جلو بروید سال آینده ناترازی به ۲۵ هزار مگاوات می‌رسد».
توقف مازوت‌سوزی در نیروگاه‌ها؛ تهدید یا فرصت؟
در این میان گروهی توقف مصرف مازوت را فرصتی برای افزایش راندمان نیروگاه‌ها و حرکت ایران به سمت بهره‌برداری از انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر می‌دانند، وعده‌ای که سخنگوی دولت هم مطرح کرد و گفت که بنا به دستور رئیس‌جمهور بعد از توقف مصرف مازوت در سه نیروگاه، قدم بعدی فراهم‌کردن شرایط سرمایه‌گذاری در صنعت برق به منظور تولید انرژی‌های پاک است.
دقت کنیم که آلودگی هوا یکی از بحران‌های جدی برای محیط زیست ایران است. تاکنون هیچ‌یک از دولت‌ها موفقیت چندانی در کنترل انتشار آلاینده‌ها نداشته‌اند. کاهش آلودگی هوا نیاز به برنامه‌‌ریزی دقیق، هماهنگی همه دستگاه‌های دولتی و اختصاص بودجه دارد که اجرانشدن قانون هوای پاک طی هفت سال بعد از تصویب و همه مصوبات پیش از آن اثبات می‌کند که محیط زیست تاکنون اولویت مقامات ایران نبوده است. آمارهای وزارت بهداشت مبنی بر 30 هزار و 600 مرگ منتسب به آلودگی هوا در سال 1402 این ادعا را ثابت می‌کند. روزهای سردتر سال هم نزدیک‌اند و آلودگی هوا در کمین شهرهای بزرگ ایران است.