از روزی که دستور قطع مازوت‌سوزی خبرساز شده، واکنش‌های بسیاری هم در این باره بین مردم از راه رسیده است؛ به‌ویژه پس از آن‌که گفته شد در بعضی شهرها ازجمله تهران، قطعی برق در ساعت‌هایی از راه خواهد رسید
تصمیم هیئت دولت برای توقف مازوت‌سوزی در نیروگاه‌هایی که در مراکز جمعیتی شجاعانه است یا عوام‌فریبانه؟ برای کاهش آلودگی هواست یا به دلیل خالی بودن ظرفیت سوخت مایع نیروگاه‌ها؟ خاموشی منظم یا آلودگی هوا؟ این دوگانه‌ها از اواخر هفته پیش و زمان اعلام رسمی توقف مازوت‌سوزی در نیروگاه‌هایی که در مراکز جمعیتی قرار دارند به میان آمده و حالا هنوز معلوم نیست که روند تازه دولت برای توقف مازوت‌سوزی چقدر پایدار خواهد ماند؟
«سرطان در روستا زیاد است، سرطان خون داریم. سقط جنین خیلی داریم. آسم و بیماری‌های عصبی هم بین مردم زیاد است. یک نوع سردردی در روستا شایع است که همه مردم دارند. برای همین خیلی مُسکن می‌خورند. نه اینکه آمار نداشته باشیم اما گفتند محرمانه است، نباید بگویید. فقط آلودگی هوا که نیست. آلودگی آب هم داریم؛ البته نه آب شرب اما آب کشاورزی ما آلوده است. پساب‌های پتروشیمی دقیقاً وارد زمین‌های کشاورزی کزاز می‌شود. به خاطر همین هم هست که روستا دیگر خاک خوب ندارد.»
اینها را سال ۱۳۹۳ بود که «علیرضا قربانی»، مسئول دفتر بهداشت و عضو شورای روستای کزاز در٢٠ کیلومتری جاده اراک به شازند، در همسایگی «پالایشگاه نفت»، «نیروگاه حرارتی» و «پتروشیمی شازند» به روزنامه «شهروند» گفت. همان زمان رئیس اداره محیطزیست استان مرکزی گفته بود، یکی از اقداماتی که برای کاهش آلودگی هوا ناشی از صنایع آلاینده مستقر در همسایگی کزاز و روستاهایش انجام شده، تامین گاز برای نیروگاه حرارتی شازند بوده تا این نیروگاه استفاده از مازوت را تعطیل کند.
دو سال قبل از آن و سال ۱۳۹۱ بود که محمدحسن آصفری، نماینده مردم اراک گفت، ۳۰۰ نفر به‌دلیل وجود نیروگاه شازند در این استان مبتلا به سرطان شده‌اند: «به‌دلیل وجود نیروگاه، شهر اراک از ۳۶۵ روز سال ۲۵۰ روز را در آلودگی می‌گذراند و هیچ تعهدی هم برای رفع آلودگی در این شهر وجود ندارد. ۳۰۰ نفر به‌دلیل گرفتار شدن به بیماری سرطان در نوبت بیمارستان هستند و دلیل عمده این بیماری وجود نیروگاه و آلودگی ناشی از آن است.» مازوت‌سوزی از همان سال‌ها اما بارها تکذیب شد و متوقف نشد.
در همه این سال‌ها هرچند کارشناسان محیطزیست و سلامت بارها درباره تاثیر مازوت‌سوزی بر سلامت شهروندان و افزایش ابتلای آنها به سرطان هشدار دادند، اما این موضوع به‌صورت رسمی و از زبان مقامات مسئول، چندان تایید نشد؛ هرچند هرازگاه، این موضوع میان حرف‌های بعضی از آنها سردرآورد.
دی‌ماه پارسال بود که سیاوش آقاخانی، رئیس شبکه مردم‌نهاد زیست‌محیطی استان مرکزی گفت که مطالعات متعددی در حوزه‌های مختلف، نقش آلاینده‌های عمومی و اختصاصی شهر اراک را بر سلامت شهروندان اراکی نشان داده است و کودکان به‌عنوان گروه‌های پرخطر، بیشترین تاثیرگذاری را از آلودگی هوا به‌ویژه در فرآیند رشد بدنی، سیستم عصبی و خون دارند و به‌نوعی قربانیان اصلی این آلودگی محسوب می‌شوند: «مجموعه دانشگاه علوم پزشکی نیز در سال‌های گذشته این رقم را در محاسبات آلودگی برآورد نکرده و کم‌کاری‌ای که رخ داده، باعث شده عدد و برآورد درستی در حوزه سلامت نسبت به تغییرات نداشته باشیم.»
نقض حقوق اولیه شهروندان؟
از روزی که دستور قطع مازوت‌سوزی خبرساز شده، واکنش‌های بسیاری هم در این باره بین مردم از راه رسیده است؛ به‌ویژه پس از آن‌که گفته شد در بعضی شهرها ازجمله تهران، قطعی برق در ساعت‌هایی از راه خواهد رسید. فاطمه، ۳۵ ساله و شهروند تهران به «هم‌میهن» می‌گوید که ما را بر سر دوراهی برای انتخاب حقوق طبیعی‌مان قرار داده‌اند: «به‌نظرم خیلی طبیعی است اگر انتخاب کنیم، گاهی خاموشی داشته باشیم، جای اینکه با ریسک ابتلا به سرطان، بیماری‌های تنفسی و جهش‌های ژنتیکی در کودکان مواجه شویم، اما سوال این است که آیا ما به‌درستی بر سر این دوراهی قرار گرفته‌ایم و آیا این گزینه‌ها در جهان امروز درست هستند؟
چه شد که به این نقطه رسیدیم؟ اگر دولت آقای پزشکیان ما را بر سر این دوراهی قرار داده چون نخواسته پوپولیست باشد و نمی‌خواهد با افتخار بگوید در دولت من قطعی برق اتفاق نیفتاد و از آن طرف انواع آلاینده‌ها به خورد مردم داده شود، باید بگوییم خیلی هم خوب و دست دولت درد نکند.
اما آیا این راه‌حل بلندمدت برای انتخاب بین دو گزینه که حق طبیعی ماست، درست است؟ یعنی انتخاب بین برخورداری از انرژی برق و هوای پاک.» او می‌گوید که در کشور به این رویه‌های اشتباه عادت کرده‌اند و باید حواس‌مان باشد که به اشتباه بر سر این دوراهی قرار نگیریم؛ دوراهی‌ای که ناقض حقوق اولیه ماست.»
فرزانه، ۴۵ ساله هم که ساکن غرب تهران است و هنوز نتوانسته دریابد که خانه‌اش چه روزها و ساعت‌هایی خاموشی خواهد بود، می‌گوید که با خاموشی برق در مقابل به خطر افتادن سلامتی‌اش موافق است؛ البته حساب‌شده و برنامه‌ریزی شده: «نه اینکه فقط بیلانی باشد و نتیجه نداشته باشد. البته درکنارش فرهنگ صرفه‌جویی انرژی هم باید ترویج بشود یا حتی قیمت برق گرانتر شود، ولی چون اعتماد میان مردم و دولت‌ها در ایران دچار خدشه شده، حتی مصرف انرژی هم با نوعی لجبازی همراه شده و فکر نمی‌کنیم که این انرژی محدود است؛ چون اعتماد نداریم و مطمئن نیستیم صرفه‌جویی به‌نفع خودمان است.»
راه سومی نیست؟
تعدادی از روزنامه‌نگاران هم در صفحات شخصی خود در فضای مجازی نسبت به این موضوع واکنش نشان دادند. از مهم‌ترین آنها نوشته حسن نمک‌دوست، روزنامه‌نگار و استاد دانشگاه است. او خطاب به روزنامه‌نگاران و کنشگران محیطزیست نوشته است: «آیا تایید می‌فرمایید دلیل واقعی خاموشی‌های مطرح‌شده جلوگیری از سوزاندن مازوت و کاستن از آلودگی هواست؟
آیا دولت حاضر است رسماً اعلام کند از چه تاریخی نه سوزاندن مازوت خواهیم داشت، نه خاموشی بر اثر قطع مازوت؟ و البته متعهدِ گفته‌ی خود شود؟» در مقابل تعدادی از روزنامه‌نگاران هم واکنش‌های تندتری داشتند. یکی از آنها مهدی افشارنیک، روزنامه‌نگار حوزه نفت و انرژی است. او نوشت: «طرح ممنوعیت مازوت‌سوزی از نظر تبلیغاتی شاید جالب باشد اما بدون نظر وزیر نفت و نیرو تدوین شده و شک نکنید دوباره برمی‌گردد، چون ۲۰ هزار مگاوات تولید برق کم می‌شود و به‌طور مساوی تقریباً باید روزی ۵ ساعت قطعی برق برای هر مشترک در نظر گرفت.
به نظرتان دولت توان اداره این موضوع را دارد؟» پژمان موسوی، سردبیر مجله تجربه هم در این باره نوشته است: «واقعاً راه‌حل سومی نیست، یا باید بی‌برقی و خاموشی بکشیم یا از سم حاصل از سوختن مازوت در هوا بمیریم؟ این چه رسم مملکت‌داری است؟ کشوری که از تولیدکنندگان اول نفت و گاز جهان است، کشوری که این همه محیط‌زیست‌اش را تخریب کرده تا سد بسازد و نیروگاه‌های برقی آبی‌اش را کار بیاندازد؛ کشوری که این همه فرصت برای ساخت نیروگاه‌های سبز و تجدیدپذیر داشته، الان باید سر ما منت بگذارد که چون مازوت‌سوزی را در برخی نیروگاه‌ها ممنوع کرده‌ایم شما هم باید بی‌برقی را تحمل کنید؟»
آغاز خاموشی‌های منظم
امروز خاموشی‌های منظم در کشور آغاز می‌شود و دیروز جدول خاموشی شهرهای استان تهران منتشر شد که در آن نام بیشتر شهرهای اطراف استان تهران دیده می‌شود در نوبت‌های ۹ تا ۱۱ صبح، ۱۱ تا ۱۳، ۱۳ تا ۱۵ و ۱۵ تا ۱۷ برنامه‌ریزی شده بود. اعمال محدودیت‌ها در شهر تهران هم از همین امروز به‌صورت رسمی شروع می‌شود اما بدون جدول مشخص. مشترکان باید زمان قطع برق منطقه خودشان را از سامانه‌های «برق من»، فوریت‌های برق یا یک کد دستوری پیگیری کنند. اعلام قطعی‌ها در روزها به‌صورت متغیر است و زمان تقریبی خاموشی حدود دو ساعت خواهد بود. فعلاً درباره اعمال محدودیت برای صنایع تصمیم‌گیری نشده است.
پایان راه بحران مازوت در شازند؟
نیروگاه شازند اراک به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان سوخت مازوت در میان نیروگاه‌های ایران، از دیروز مصرف مازوت را متوقف کرده است و حالا باید منتظر ماند و دید که این روند ادامه پیدا می‌کند یا خیر؟ بحران آلودگی هوا در این شهر باعث شد که پس از دستور توقف مازوت‌سوزی، مردم و سازمان‌های مردم‌نهاد در اراک فراخوانی دادند که در صورت متوقف نشدن مازوت‌سوزی در این نیروگاه، سه‌شنبه این هفته در مرکز شهر تجمع برگزار کنند.
کوروش بختیاری، فعال محیطزیست اراک و از ساکنان این شهر است که از سال‌ها اعتراض به مازوت‌سوزی نیروگاه شازند می‌گوید. از هشت‌هفته اعتراض مستمر که سال گذشته انجام شد، از قول وزیر نیرو برای توقف مازوت‌سوزی و نامه‌نگاری‌ها و ملاقات‌هایی که به نتیجه نرسید. او از یک نظرسنجی در شهر اراک می‌گوید که طبق آن بخش زیادی از مردم مهم‌ترین عامل تاثیرگذار بر سلامت خود را نیروگاه شازند و مازوت‌سوزی آن می‌دانند: «اولویت مردم سلامت است. آمار بیماری‌های غیرواگیر و سرطان در استان مرکزی به‌خصوص اراک نسبت به شهرهای دیگر بالاتر است.
چند هفته پیش همسر یکی از دوستانم که در تجمعات سال گذشته هم شرکت می‌کرد به‌دلیل ابتلا به سرطان فوت کرد؛ بیماری‌ای که مازوت‌سوزی از اصلی‌ترین دلایل آن است. در بخشی که او بستری بود، ۱۸ نفر دیگر هم بستری بودند که ۱۷ نفرشان به‌دلیل ابتلا به سرطان فوت کردند. این آمار هرروز در اراک اتفاق می‌افتد.»
وجود تالاب میقان در حاشیه شهر اراک به‌عنوان یکی از دلایل تولید گردوغبار در منطقه، کمبود شدید منابع آبی و آلودگی منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی، نبود محل مشخص برای دفن بهداشتی و اصولی پسماندهای صنعتی، وجود صنایع آلاینده با قدمت زیاد و فرسودگی بالا، بخشی دیگر از دلایل انتشار آلودگی در اراک است؛ بختیاری توضیح می‌دهد که تنها آلودگی اراک مربوط به مازوت‌سوزی در شازند نیست و پتروشیمی پالایشگاه و سوخت با کیفیت پایین هم در آن موثر است: «ما خودمان سوخت یورو ۴ تولید می‌کنیم و به شهرهای دیگر می‌فرستیم اما خودمان از آن بی‌بهره‌ایم. مازوت‌سوزی هم با گوگرد بالایی انجام می‌شود و باعث می‌شود تاثیرات منفی زیادی روی سلامت مردم داشته باشد.
آمار بیماری‌های غیرواگیر در استان مرکزی و شهر اراک منتشر نمی‌شود و ممکن است به‌دلیل بالابودن مرگ‌ومیر و بیماران زیاد امنیتی شده باشد. درحالی‌که این موضوع نیازمند شفاف‌سازی است و مردم باید بدانند که در چه شرایطی زندگی می‌کنند.» استفاده از مازوت در شازند سال ۱۳۹۲ متوقف شد و درنهایت دوباره در سال ۹۸ آغاز شد؛ این‌بار با سوزندان روزانه دو میلیون لیتر مازوت.
این فعال محیطزیست توضیح می‌دهد، در سال‌های بعد هم مدت زمان استفاده از این سوخت در نیروگاه شازند بیشتر شد و میزان مصرف آن به روزانه هفت میلیون لیتر رسید: «درمجموع یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون لیتر مازوت در این بازه زمانی مصرف شده که درصد گوگرد بسیار بالایی هم دارد؛ یعنی آلوده‌ترین مازوتی که ممکن بود در نیروگاه شازند سوزانده شود.»
ممنوعیت مازوت‌سوزی نیروگاه شازند امسال در کمیته ملی آلودگی هوا تصویب شد؛ اتفاقی که پیش از این سابقه نداشته و بختیاری علت آن را توضیح می‌دهد: «اراک زیر سایه شهرهای بزرگ‌تر بود و صدای مردم این شهر شنیده نمی‌شد. ما سال پیش هشت‌هفته متوالی تجمع در مرکز شهر برگزار کردیم و مردم اعتراض خود را نسبت به آلودگی هوا اعلام کردند، اما بایکوت خبری شد و اجازه ندادند صدای مردم آنطور که باید، شنیده شود.
از سال ۹۸ که تجمعات ما شروع شد، هر راهی که می‌توانستیم را رفتیم؛ از جمع‌آوری امضاء برای متوقف کردن مازوت‌سوزی تا طرح شکایت علیه نیروگاه شازند و مدیرانی که ترک فعل کردند، اما به جایی نرسید. جلسات و نامه‌نگاری‌هایی هم با دستگاه‌های مرتبط انجام شد و حتی دیداری با وزیر نیرو داشتیم که قول قطع مازوت را به ما دادند، اما دوباره میزان بیشتری مازوت در این نیروگاه مصرف شد.
سال پیش هم مصرف مازوت نسبت به سال‌های قبل از آن، زودتر شروع و دیرتر تمام شد و میزان مصرف بالایی هم داشت.» این فعال محیطزیست اعتقاد دارد تا زمانی که نیروگاه‌های کشور فرسوده‌اند و اقدامی برای بهبود آنها انجام نشده، نمی‌توان به متوقف‌ماندن مازوت‌سوزی امیدوار ماند: «هیچ نوع سرمایه‌گذاری‌ای در این حوزه انجام نشده است.
گفته‌هایی از توسعه انرژی پاک مطرح شده، اما اقدام جدی‌ای درباره آن نمی‌بینیم. فقط شاهد قطعی برق و مازوت‌سوزی هستیم که نیاز است حاکمیت توجه ویژه‌ای به این بخش داشته باشد. نیروگاه شازند جانمایی اشتباهی دارد، در مسیر باد قرار دارد و تمام آلودگی را روانه شهر اراک می‌کند. این نیروگاه تا چهار سال دیگر عمر مفیدش به پایان می‌رسد و شاهد هیچ اقدامی برای ساخت نیروگاه نیستیم.»
مازوت تنها مقصر نیست
آنطور که رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیطزیست به‌تازگی اعلام کرد، علت آلودگی هوای تهران مازوت‌سوزی در نیروگاه‌های تهران و اطراف آن نیست؛ چون مخزن مازوت نیروگاه بعثت از سال ۱۳۹۱ با حکم قضایی پلمب است و اگر هم پلمب نبود، به این دلیل که این نیروگاه داخل شهر است، مازوت استفاده نمی‌شد: «نیروگاه منتظرالقائم کرج هم تاکنون صرفاً گاز مصرف کرده و به هیچ وجه مازوت نسوزانده است و این کار را نخواهد کرد. در اصفهان هم دو نیروگاه داریم که امسال مازوت‌سوزی نداشته‌اند.
نیروگاه شازند استان مرکزی هم امسال مازوت مصرف نکرده است.» به گفته او استفاده نیروگاه منتظر قائم کرج در شرایطی مطرح شده که استاندار البرز دیروز خبر داد که مصرف مازوت در این نیروگاه، از روز یکشنبه متوقف می‌شود. ۲۲ آذرماه سال گذشته هم علی سلاجقه، رئیس سابق سازمان محیطزیست، مازوت‌سوزی در نزدیکی کلانشهرها را رد کرده بود. ادعایی که به‌راحتی قابل بررسی بود و تنها یک نمونه آن استفاده گسترده از مازوت در نیروگاه شازند بود که از دیروز متوقف شد.
آلودگی هوای کلانشهرها تنها بسته به مازوت نیست و سوخت‌های پرگوگرد هم بخشی از این زنجیره‌اند. سال ۱۴۰۲تیمی از متخصصان تغییرات اقلیمی از دانشگاه تهران و هیوستون آمریکا تحقیقاتی درباره ابعاد مازوت‌سوزی و گازوئیل‌سوزی در نیروگاه‌های کشور انجام دادند و روزنامه اعتماد سال پیش گزارشی درباره این موضع منتشر کرد.
در این تحقیق، نیروگاه‌های حرارتی و سیکل ترکیبی در کشور مورد بررسی قرار گرفته و مشخص شد که در فصل پاییز و تابستان هم مصرف سوخت سنگین داشته‌اند. برای انجام این تحقیق از داده ماهواره‌ای تروپومی استفاده شده و داده‌های مربوط به هر نیروگاه بااستفاده از این تصاویر استخراج و تحلیل شد که نشان می‌داد، تعدادی از این نیروگاه‌ها از سوخت‌های سنگین استفاده می‌کردند.
این بررسی هنوز برای سال ۱۴۰۳ انجام نشده است. نتایج پایش آنها نشان داد که نیروگاه‌های سهند تبریز، شیراز، خرم‌آباد، خلیج‌فارس، هرمزگان، قم و کرمان در چندین نوبت در تابستان و پاییز۱۴۰۲ از سوخت گازوئیل استفاده می‌کردند. نیروگاه منتظر قائم فردیس کرج هم در چندین نوبت در تابستان و پاییز از سوخت با گوگرد بالا استفاده می‌کرد.
نتایج این پایش نشان داده که نیروگاه‌های اطراف و داخل تهران مانند طرشت، پرند، شهدای پاکدشت و رودشور از سوخت سنگین که احتمالاً گازوئیل است، استفاده می‌کردند. نیروگاه‌های شهید رجایی قزوین، رامین اهواز، شهید مفتح همدان و شهید سلیمی نکا به احتمال بالا در چندین نوبت در تابستان و پاییز از سوخت مازوت استفاده می‌کردند. نیروگاه‌های اسلام‌آباد و شهید منتظری و چهلستون اصفهان هم از سوخت سنگین استفاده می‌کردند. طبق این مطالعه در آن بازه زمانی نیروگاه بعثت تهران مازوت‌سوزی نداشت ولی احتمالاً در چندین نوبت از گازوئیل استفاده می‌کرد.
وعده یا واقعیت؟
توقف مازوت‌سوزی در نیروگاه‌هایی که در حوزه‌های جمعیتی قرار دارند، برای همه هم خوشبینانه نبود و گروهی آن را پیش‌دستی دولت به‌دلیل خالی بودن ظرفیت سوخت مایع نیروگاه‌ها می‌دانند و اعتقاد دارند، در شرایطی که کمبود شدید گاز و سوخت پاک، نیروگاه‌ها را به سوی استفاده از مازوت و گازوئیل پرگوگرد به‌عنوان تنها گزینه‌ی موجود برای تولید برق مصرفی جامعه در ماه‌های سرد سال سوق داده، دستوری مبنی بر توقف مصرف این سوخت آلاینده، بیشتر شبیه یک وعده برای آرام‌کردن افکار عمومی و کاهش انتقادات است تا یک اقدام عملی و اثرگذار. نمونه‌ای از این دیدگاه را محمودرضا مومنی، کارشناس تغییراقلیم مطرح کرده که به‌تازگی آن را در کانال خود منتشر کرده است.
او نوشته است: «در واقعیت به‌نظر می‌رسد وعده داده‌شده سرپوشی برای یک مشکل بزرگ‌تر است، اما این چنین تصمیماتی مانند تجویز استامینوفن برای بیماری است که درمان آن نیازمند اقدامات جدی‌تر و بنیادی‌تر است؛ به‌جای ریشه‌یابی مشکل و ارائه راه‌حلی پایدار، تنها تلاش می‌شود تا درد و آثار آن به صورت مقطعی و ظاهری کاهش یابد. از سویی، دستور توقف مازوت‌سوزی در حالی صادر می‌شود که نیروگاه‌ها به‌دلیل ناترازی انرژی، چاره دیگری جز سوزاندن این سوخت سنگین و آلاینده برای تولید برق مصرفی کشور ندارند.»