به گزارش ایرنا، آغازین سال‌های دهه ۷۰ را می توان دهه تولد فروچاله ها در همدان نامید چرا که ثمره سالها بی تدبیری و بی توجهی و افزایش روز افزون برداشت های غیراصولی از منابع زیر زمینی و حفر چاه های غیرمجاز، منجر به دهان گشودن زمین از بی مهری ساکنان زمین در «جهان آباد » فامنین بوده است.

پس از آن ساکنان همدان در منطقه «همه کسی» قهاوند شاهد این اتفاق نامبارک بودند که بیشترین تعداد فروچاله البته با عمق و وسعت کم را به خود اختصاص داد چرا که سنگ های موجود در منطقه «همه کسی» سنگ های غاری هستند.

با نزدیک شدن به اواخر دهه هفتاد و آغاز دهه هشتاد تعداد فروچاله ها رشد بیشتری گرفت و آخرین فروچاله ثبت شده در همدان مربوط به سال ۹۷ است در حالی که استان همدان زمانی از استان های پر آب کشور محسوب می شد.

اگر از پله های تاریخ به عقب برگردیم در دفتر خاطرات پیشینیان، همدان به استانی پرآب و برف با زمستانی سخت شهره است به گونه ای که جارچی ها از خانوارهایی که آذوقه زمستان خود را ذخیره و انبار نکرده بودند می خواستند که پیش از رسیدن فصل سرما به علت بارش سنگین برف و مسدود شدن راه ها، به نقاط دیگری کوچ کنند.

اما گذر زمان و تغییر اقلیم در کنار چشم حریص و زیاده خواه بشر به چپاول مایع حیات بخش آب سبب شد تن دشت های این استان روز به روز نحیف و لاغر شود تا اینکه زمین در اعتراض به این بی مهری و تلاش برای زنده ماندن سفره دل بازکرده و دهان به گلایه بگشاید.

دست بشر رفته رفته زمین را تهی از زیبایی کرد و چهره زمین از سرسبزی به بیابان های سرد و بی روح تبدیل شد به گونه ای که هم اینک ۶۵ هزار هکتار از دشت های سرسبز و زیبای استان همدان به علت برداشت غیراصولی و بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، تغییر کاربری اراضی، مدیریت نامناسب مراتع، چرای مفرط مراتع و مدیریت غیر اصولی اراضی کشاورزی تبدیل به بیابان شدند.

به گفته مدیرکل مدیریت بحران استانداری همدان هم اینک فروچاله و فرونشست ۲ آسیب و تهدید جدی برای این استان محسوب می شود که هر کدام ناشی از برداشت غیرمجاز از آب های زیر زمینی است.

«علیمردان طالبی» با بیان اینکه برداشت بی رویه آب های زیر زمین باعث فشار هیدرولیکی بر لایه های زمین و بروز فروچاله شده است افزود: در زیر زمین یکسری توده سنگ هایی وجود دارد که با آبرفت، لایه های سنگی و خاک پوشانده شده اند چنانچه این سنگ های کف زیر لایه آبرفت ها از جنس آهکی باشند در طی سالها حفره ها و غارهایی در درون آنها ایجاد شده که آب های زیر زمینی در داخل آن قرار می گیرند و فشار آب از ریزش خاک و ایجاد فروچاله جلوگیری می کند.

وی اضافه کرد: اما برداشت غیرمجاز و پایین آمدن سطح آب زیرزمینی از آبرفت به همراه وزن سنگین لایه های زمین باعث ریزش درون غار زیر زمینی و ایجاد فروچاله می شود. 

مدیرکل مدیریت بحران استانداری همدان اظهار داشت: فروچاله های این استان تثبیت شده است یعنی اگر قرار به ریزش بود تاکنون این فرایند صورت گرفته بود اما هم اینک زمین به وضعیت با ثباتی رسیده است.

طالبی با بیان اینکه تاکنون حدود ۳۳ فروچاله در استان شناسایی شده است گفت: تنها راه پیشگیری از ایجاد فروچاله مدیریت منابع آب زیر زمینی است یعنی میزان تولید و مصرف را ابتدا باید برابر کرده سپس بیلان را به سمت مثبت سوق داد.

وی اضافه کرد: در کنار میزان نزولات جوی، بالا بودن میزان تغذیه سفره‌های زیر زمینی نسبت به مصارف خط سیر مطلوبی برای دشت ها محسوب می شود اما در صورت بالا بودن میزان مصرف و تخلیه آب نسبت به میزان تغذیه سفره های زیر زمینی بروز فروچاله امری دور از انتظار نیست.

مدیرکل مدیریت بحران استانداری همدان درباره فرونشست زمین نیز گفت: به علت قرار دادن توربین در عمق بیش از ۱۰۰ متری زمین و پمپاژ آب، خاک و سنگ نیز به همراه آب از زیر زمین تخلیه شده و این امر سبب ایجاد یک فضای خالی در زیر زمین و فرونشست یکباره بخش اعظمی از زمین می شود.

طالبی ادامه داد: فرونشست زمین در شهرستان فامنین از روستای «کردآباد» به صورت خطی شروع شده و تا همه کسی قهاوند ادامه دارد یعنی اراضی همدان به صورت جنوب شرق به شمال غرب مستعد فرونشست است.

به گفته وی هم اینک فرونشست زمین در دشت های کبودراهنگ، اسدآباد، فامنین و بهار با روندی آرام و تدریجی در حال رخ دادن است.

وی توضیح داد: در فرونشست کل دشت به صورت یکجا و به تدریج و آرام پایین می رود که در آینده با وجود بارندگی زیاد و جلوگیری از برداشت آب، نمی توان این مشکل را رفع کرد چرا که درزهای داخل خاک به علت فشار ناشی از لایه های آبرفتی و فرونشست مسدود شده و دیگر به حالت اولیه باز نمی‌گردند.

فعالیت انسان در مقیاس جهانی تاثیر غیر قابل انکاری بر فرآیندهای طبیعی داشته و سبب تشدید تغییرات محیطی از جمله تولد فروچاله و نشست زمین شده است.

زمینی که زیستگاه آفریده های خالق توانا است در چرخه تبدیل انرژی های مختلف کنش‌ها و واکنش‌های متفاوتی را برای رسیدن به تعادل دینامیکی از خود بروز می دهد در این ارتباط فعالیت هایی وجود دارند که با ساز و کار مخالف هم این تعادل را برهم می‌زند و باعث بروز پدیده های مختلفی همچون نشست زمین می‌شوند. 

فعالیت انسان در مقیاس جهانی تاثیر محسوس و غیر قابل انکاری بر فرآیندهای طبیعی داشته و باعث تشدید تغییرات محیطی شده است به گونه ای که می توان با اطمینان عنوان کرد که تولد فروچاله و نشست زمین حاصل بی مهری و کم توجهی مردم است.

فعالیتهای کشاورزی، افزایش مصارف آب در بخش های مختلف آشامیدنی، صنعت و کشاورزی، فقر و بیکاری، آلودگی های افسار گسیخته زیست محیطی و در مجموع بهره برداری بی رویه از آب و خاک نقش تعیین کننده‌ای در بروز چنین وضعیتی داشته اند.

شهرستان کبودراهنگ در استان همدان بیشترین میزان فروچاله ها را به خود اختصاص داده چرا که بیلان آب در این منطقه منفی است و به گفته معاون برنامه ریزی و هماهنگی امور عمرانی فرمانداری این شهرستان بیلان آب در دشت مرکزی، میزان ورودی یک میلیون و ۱۶۲ هزار متر مکعب و خروجی یک میلیون و ۲۵۵ هزار متر مکعب است. 

«یدالله ابراهیم خانی» افزود: متوسط افت آب در دشت های کبوراهنگ طی سالجاری ۱۱۳ سانتیمتر است و هم اینک ۱۵ فروچاله در این شهرستان شناسایی شده که عمیق ترین آن مربوط به سال ۹۷ با حدود ۳۰ متر گودی است هر چند ریزش خاک حاشیه و شانه های فروچاله به مرور سبب کاهش گودی آن شده است.

به گفته وی به دنبال ایجاد فروچاله در این شهرستان طرح های تعادل بخشی انجام شد که از جمله آن می توان به ایجاد تعداد زیادی استخرهای ذخیره آب در شهرستان کبودراهنگ به ویژه اراضی کوریجان به علت قرار داشتن بر روی رودخانه «قره چای» اشاره کرد که در جلوگیری از کاهش سطح آب های زیر زمینی موثر بوده است.

معاون برنامه ریزی و هماهنگی امور عمرانی فرمانداری کبودراهنگ ادامه داد: همچنین پس از بروز سیل در نوروز ۹۸ خاکریزهایی برای مدیریت بحران و پیشگیری از ورود سیلاب به اراضی و مناطق روستایی ایجاد که این امر سبب جمع شدن آب پشت خاکریز و نفوذ تدریجی آب به سفره های زیر زمینی شد.

ابراهیم خانی افزود: تاکنون یک هزار و ۴۴۴ حلقه چاه در این شهرستان مسدود شده و همچنین در نیروگاه شهید مفتح برای خنک کردن برج ها از پساب فاضلاب شهر همدان استفاده شده است.

سه دهه گذشته ۳۰ فروچاله در استان همدان شناسایی شده که نیمی از آن مربوط به کبودراهنگ است.

مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه ای استان همدان هم در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: عامل اصلی ایجاد فروچاله ها کاهش سطح آب های زیرزمینی است به نحوی که طی سه دهه گذشته حدود ۳۰ مورد فروچاله در مناطق مختلف این استان شناسایی و ثبت شده است.

«محمد ضروری» افزود: تمامی این فروچاله ها در شمال و شمال غرب استان همدان هستند به طوری که ۱۵ مورد آن در دشت کبودراهنگ و ۱۵ مورد دیگر نیز در دشت رزن و قهاوند ایجاد شده است.

وی اظهار داشت: نخستین فروچاله استان همدان در سال ۱۳۷۱ در محدوده روستای «همه کسی» شهرستان بهار و آخرین مورد آن نیز سال ۱۳۹۷ در نزدیکی روستاد «کِردآباد» شهرستان کبودراهنگ ایجاد شد.

ضروری با اشاره به اینکه نیروگاه برق شهید مفتح در محدوده دشت کبودراهنگ قرار دارد، تصریح کرد: به طور مستقیم نمی توان گفت نیروگاه عامل اصلی ایجاد فروچاله است چراکه سال گذشته این نیروگاه معادل سه درصد مصرف آب منطقه را برداشت کرده و ۹۷ درصد دیگر مربوط به سایر بخش ها از جمله کشاورزی است.

وی گفت : سالانه بین ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلیون متر مکعب برداشت مازاد آب در استان همدان داریم که این روند موجب افزایش شیب منفی «هیدروگرافیک های» مصرف آب به عنوان یکی از مهمترین دلایل ایجاد فروچاله ها می شود.

مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه ای استان همدان با اشاره به اینکه باید با برنامه ریزی دقیق و اصلاح الگوی کشت، آب های زیرزمینی مدیریت شود، افزود: در سه تا چهار سال گذشته اقدامات خوبی در راستای حفظ آب های زیرزمینی انجام شده و با توجه به انسداد چاه های غیر مجاز و افزایش میزان بارندگی، روند شیب تند افت آب های زیر زمینی متوقف شده است.

ضروری ادامه داد: در سال آبی گذشته میزان بارش های استان همدان ۴۲ درصد نسبت به سال قبل و ۲۲ درصد نسبت به دوره بلند مدت کاهش یافته است که این کاهش طی یک سال آینده اثرات خود را نشان می دهد.

هر چند بروز سیل و میزان بارش ها در سال ۹۸ جان دوباره ای به دشت های این استان بخشید و روند افت آب های زیر زمین را کند کرد اما سبب توقف کامل این روند منفی نشد.

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان گفت: تغییرات اقلیمی در جهان و به تبع در کشورمان میزان بارش و توزیع آب در اغلب استان ها به ویژه استان همدان را تغییر داده است و این تغییرات به ویژه  افزایش دمای هوا  سبب شده میزان روان آب، نفوذ آب، نا منظمی در بارش و میزان برداشت آب برای مصارف کشاورزی و شرب دچار تغییر شده و برداشت بی رویه آب از مخازن زیر زمینی، افت شدید سطح سفره آب های زیر زمینی را به دنبال داشته باشد.

«محمد مهدی آرتیمانی» اضافه کرد: هر چند بروز سیل و میزان بارش ها در سال ۹۸ جان دوباره ای به دشت های این استان بخشید و روند افت آب های زیر زمین را کند کرد اما سبب توقف کامل این روند منفی نشد.

وی بیان کرد: پس از مقداری سکوت و توقف در افت سطح آب های زیر زمینی دوباره شاهد کاهش سطح آب بودیم به گونه ای که متوسط افت سالانه آب در استان همدان به یک متر و در دشت کبودراهنگ و قهاوند به حدود ۲ متر می رسد.

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان اظهار داشت: برداشت بی رویه آب سبب تخلیه و فرار بیش از حد آب ها  از آبرفت شده و در قسمت های سُست خاک با تخلیه خاک به همراه آب فروچاله را پدید می آورد بنابراین در قسمت هایی از زمین شاهد چاله هایی با وسعت کوچک و بزرگ بوده هر چند برخی مواقع فرونشست زمین به صورت خطی و یا سطح گسترده اتفاق می افتد.

آرتیمانی افزود: در اصل فشار به آبخوان و مکش بیش از حد در یک منطقه سبب بروز فروچاله در بخش هایی که خاک زمین سُست است می شود.

وی گفت: باتوجه به برداشت های بی رویه از سفره های آب زیر زمینی اکثر دشت های استان همدان بحرانی بوده و در سالهای اخیر باعث بروز بیش از ۳۰ فروچاله در ابعاد و عمق های مختلف در دشت کبودراهنگ و قهاوند شده است که افزایش آنها تهدیدی برای مناطق شهری و روستایی و مراکز صنعتی است.

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان افزود: اجرای طرح های آبخیزداری در سرشاخه دشت‌های بحرانی استان سبب افزایش نفوذ آب و افزایش ذخیره آبخوان ها و آب های زیر زمینی می شود.

آرتیمانی اضافه کرد: همچنین در کنار اجرای طرح های آبخیزداری، کنترل برداشت آب از آبخوان ها با مسدود کردن چاه های غیرمجاز، نصب کنتور بر روی چاه ها، اصلاح الگوی مصرف آب شهری و اصلاح الگوی کشت از افت یکباره آب موجود در آبخوان جلوگیری می کند.

تفاوت در اقلیم شمال و جنوب استان همدان سبب بروز فروچاله در مناطق شمالی بوده همچنین جنس خاک مناطق شمالی سبب نفوذ کم آب به زمین می شود

به گفته وی خاک قسمت‌هایی از دشت کبودراهنگ و قهاوند از جنس «مارن» « گونه‌ای سنگ رسی است که میزان کربنات کلسیم آن بین ۲۵ تا ۵۰ درصد است». بوده که نفوذ پذیری آب در این جنس از خاک بسیار سخت و دشوار است در عین حال علت بالا بودن فروچاله در مناطق شمالی نسبت به مناطق جنوبی تفاوت در اقلیم شمال و جنوب استان است چراکه در مناطق شمالی میزان بارندگی بسیار کمتر از سایر نقاط استان است.

وی بیان کرد: خاک قسمت‌هایی از دشت کبودراهنگ و قهاوند از جنس «مارن» بوده که نفوذ پذیری آب در این جنس از خاک بسیار سخت و دشوار است در عین حال علت بالا بودن فروچاله در مناطق شمالی نسبت به مناطق جنوبی تفاوت در اقلیم شمال و جنوب استان است چراکه در مناطق شمالی میزان بارندگی بسیار کمتر از سایر نقاط استان است.

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان گفت: اجرای کامل عملیات آبخیزداری سالانه در هکتار ۲۷۰ متر مکعب کنترل رواناب و ۸۱ متر مکعب استحصال آب به همراه دارد و تاکنون در دشت های کبودراهنگ و قهاوند نزدیک به ۵۰ هزار هکتار عملیات اجرایی آبخیزداری انجام شده است.

آرتیمانی اضافه کرد: در چند سال اخیر اعتبارات خوبی برای اجرای طرح های آبخیزداری به استان همدان اختصاص یافته است اما نیاز بهره برداران بیش از اعتبارات اختصاص یافته به این بخش است.

وی افزود: ۲۴ هزار سازه کوچک و بزرگ آبخیزداری هم اینک در اراضی این استان ایجاد شده که حدود سه هزار و ۵۰۰ مورد آن در دشت های قهاوند و کبودراهنگ قرار دارد.