امروز اسناد را می‌توان هویت دست اول تاریخ نامید. عقدنامه‌ها، وقفنامه‌ها و احکام و فرامینی که در گذشته‌ از سوی حکام و امرا صادر شده و امروز به دست ما رسیده، هر کدام به عنوان جزئی از اسناد ملی و کهن جامعه هستند که حاوی اطلاعات مهمی از نحوه زندگی گذشتگان ما هستند و باید برای حفظ آن‌ها کوشید. 

یکی از مشکلات امروز جامعه این است که کمتر کسی در خانواده‌ها و حتی نهادهای مختلف از اهمیت آرشیو و بایگانی اسناد تاریخی باخبر است. در گذشته بسیاری از خانواده‌های ایرانی به ویژه خاندان بانفوذ و سرشناس درصدد حفظ اسناد و شجره‌نامه خود بودند که همین مسئله باعث شد تا آن‌‌ها اسناد خانوادگی خود را نسل به نسل به فرزندان خود منتقل کنند و همین اسناد امروز منبع مهی برای دستیابی به اطلاعات تاریخی است. 

مرکز اسناد آستان قدس رضوی یکی از مراکز غنی از اسناد به جای مانده از گذشتگان است. این مرکز با دارا بودن ببیش از 13 میلیون سند از گذشته این مرز و بوم، زمینه را برای پژوهشگران و محققان فراهم کرده تا بتوانند برای تحقیق و پژوهش خود از این اسناد و منابع به راحتی استفاده کنند. 

برای آشنایی با فعالیت‌های مرکز اسناد آستان قدس رضوی و نیز چگونگی حفظ و نگهداری از این اسناد به گفت‌و‌گو با الهه محبوب، رئیس مرکز اسناد آستان قدس رضوی پرداختیم که مشروح آن را در ذیل مطالعه می‌کنید.

ایکنا ـ امروزه برای حفظ اسناد آستان قدس رضوی از چه روش‌هایی استفاده می‌شود؟

برای حفظ اسناد آستان قدس رضوی سعی شده است تا با استناد به استانداردهای روز و الگوگرفتن از سازمان اسناد ملی، تمامی اسناد در بهترین شرایط دمایی نگهداری شوند. با افتتاح مخازن جدید در سال 1401، ظرفیت نگهداری اسناد آستان قدس رضوی به 10 برابر رسیده و شرایط دمایی آن نیز ساماندهی شده است. در این زمینه تمامی اسناد آستان پیش از ورود به مخازن اصلی، آفت‌زدایی و مرمت می‌شوند. 

ایکنا ـ اسناد وقفی آستان قدس رضوی مربوط به چه زمینه‌هایی بوده و بیشتر چه نیاتی داشته‌اند؟

اسناد وقفی آستان قدس از دوره صفوی به جای مانده‌اند و مربوط به اجاره املاک و مستغلات وقفی و نیز درآمدها و هزینه‌های موقوفه‌ها هستند. در این اسناد به صورت کامل چگونگی رسیدگی به اموال وقفی و موقوفات ویژه آستان مشخص شده است. همچنین، میزان درآمدها و نحوه خرج‌کرد آن‌ها با توجه به نیات واقفان نیز در این اسناد آمده و تقریبا مشخص است که موقوفات آستان در طول تاریخ به ویژه از زمان صفویان تا به امروز چگونه اداره و رسیدگی می‌شده است. 

این اسناد وقفی به خوبی نشان می‌دهند که چگونه یک موقوفه از دوره صفوی تا کنون نگهداری می‌شده و به نوعی تاریخ موقوفات آستان قدس از گذشته‌های دور تا به امروز با توجه به این اسناد مستند شده و باقی مانده است. 

ایکنا ـ اسناد الکترونیک چه کمکی به حفظ اصل اسناد می‌کند؟

برای نگهداری بیشتر از اسناد نسخه الکترونیک با عنوان نسخه پشتیبان از اسناد تهیه می‌شود که این نسخه در اختیار محققان قرار می‌گیرد. چندی پیش سازمان اسناد ملی قانونی را تدوین کرد که طی آن اسناد الکترونیک، حفظ و آرشیو شوند و برای آیندگان باقی بمانند تا آنان دریابند که زندگی روزانه ما در فضای مجازی چگونه بوده است. 

در آستان قدس رضوی نیز بخش اداری وارد این بحث شد و امکان حفظ اسناد را فراهم کرد. امروز از دوره قاجار تصاویری به‌جای مانده که می‌توان طبق آن‌ها به نحوه زندگی اجتماعی مردم در آن زمان پی برد. به همین دلیل است که دستیابی به اسناد الکترونیک از اسناد و نسخ به جای مانده از گذشته بسیار مهم است تا بتوان از آن‌ها برای مطالعه و پژوهش و آشنایی با تاریخ زندگی اجتماعی مردم استفاده کرد. 

ایکنا ـ چه نوع اسنادی در مرکز نگهداری می‌شوند؟ 

اسنادی که در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شوند، بیش از 13 میلیون برگ سند هستند که بخش عمده آن مربوط به مؤسسات وابسته به آستان قدس است. اسناد راکد این مؤسسات با عنوان اسناد تاریخی و آرشیوی طی فرآیندی به مرکز اسناد آستان قدس منتقل می‌شود. غیر از آن نیز این مرکز دارای بیش از ۵۰۰ هزار برگ سند اهدایی است که از سوی اهداگران و واقفان به این مرکز اهدا شده است.

همچنین، به منظور حمایت از میراث فرهنگی کشور و با حمایت مسئولان برخی از اسناد قدیمی از سوی مرکز اسناد آستان قدس خریداری شده و نگهداری می‌شود. افرادی که اسناد قدیمی و خطی در اختیار داشته و قصد دارند تا اسناد خود را برای نگهداری در اختیار آستان قدس رضوی قرار دهند، می‌توانند به مرکز اسناد آستان مراجعه کرده و نیت خود را جامه عمل بپوشانند.   

ایکنا ـ چه اسنادی در مرکز اسناد آستان تاکنون از بین رفته‌اند و برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی در این زمینه چه باید کرد؟

با توجه به پیشینه نگهداری اسناد در آستان قدس رضوی می‌توان گفت تا کنون سندی در آستان عرش‌بنیان رضوی از بین نرفته است. توجه به نیات واقفان و جاری بودن وقف‌نامه‌ها باعث شده که اسناد منتج از این وقف‌نامه‌ها مانند اجاره‌نامه، تمسکات، اسناد مالی و ... تا به حال حاضر باقی بمانند. البته تلاش همکاران بنده در مرکز اسناد نیز باعث شده است تا علاوه بر حفظ و نگهداری اسناد آستان، زمینه‌ برای بهره‌گیری محققان و پژوهشگران از این اسناد فراهم شود و علاقه‌مندان بتوانند به خوبی از این اسناد استفاده کنند. 

همچنین، از دهه گذشته و با ورود به عصر الکترونیک و تبدیل مکاتبات کاغذی به الکترونیک، در واقع اسناد هویتی آینده افراد، امروزه به شکل الکترونیکی تولید می‌شوند که البته باید برای نگهداری از آن‌ها راه حل ارائه داد. در این زمینه نیز باید امکاناتی برای آرشیو و حفظ اسناد فردی و اجتماعی در جامعه فراهم شود تا آیندگان بتوانند از هویت و تاریخ خود به خوبی آگاه شده و پژوهش‌های خود را به خوبی و با اطلاعات کافی انجام دهند.  

ایکنا ـ بخش تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی چگونه فعالیت می‌کند؟

بخش تاریخ شفاهی از ابتدای تأسیس مرکز اسناد در سال 1376، شروع به کار کرد. هدف این مجموعه، جمع‌آوری خاطرات و روایات مربوط به حرم مطهر و مشهد و خراسان در قالب مصاحبه تاریخ شفاهی بوده است. در این زمینه تاکنون ۲۳ هزار ساعت مصاحبه صوتی و تصویری انجام پذیرفته است و مصاحبه‌ها به شکل پروژه‌محور انجام شده است. برای مثال تاریخ شفاهی هنرمندان حرم مطهر یا تاریخ شفاهی قاریان و ... در مرکز انجام شده که در این رابطه نیز با افراد پیشکسوت در این حوزه مصاحبه‌های مفصلی انجام شده است. 

همچنین، به جز این مسئله نیز به صورت مفصل سعی شد تا از محلات قدیمی مشهد و اطراف حرم مطهر و نیز وقایع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی مشهد مقدس مستندسازی صورت گیرد که این فعالیت نیز تاکنون به خوبی انجام شده و روند خوبی را طی کرده است. 

ایکنا ـ قدیمی‌ترین اسناد مرکز اسناد آستان قدس مربوط به چه دوره‌ای بوده و چگونه حفظ می‌شوند؟

قدیمی‌ترین سند آرشیوی آستان قدس مربوط به قرن ششم هجری است که اسناد مالی مربوط به شهرهای نیشابور و اسفراین است. این اسناد (حاوی شش برگ) از پشت یکی از نسخ خطی به دست آمده و در حال حاضر قدیمی‌ترین سند آرشیوی ایران محسوب می‌شود. همچنین، به جز این مورد نیز حدود 30 برگ سند از قرن ششم تا نهم مربوط به مشهد و خراسان در این مرکز موجود است. 

همچنین 60 هزار برگ سند از دوره صفوی مربوط به تشکیلات اداری آستان قدس رضوی نیز موجود است. برای حفظ و نگهداری بهتر از این اسناد، از تمامی آن‌ها نسخه پشتیبان تهیه شده و تاکنون نیز کتاب‌ها و مقالاتی از این اسناد به رشته تحریر درآمده است.

ایکنا ـ قباله‌های ازدواج و اسناد مربوط به این زمینه حاوی چه مطالبی هستند؟

یکی از اسناد اجتماعی مهم در تاریخ ایران که به نوعی تاریخ شکل‌گیری خانواده را نشان می‌دهد، مهرنامه یا قباله‌های ازدواج هستند. این اسناد حاوی اطلاعات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی از جامعه ایران هستند که تحقیق و پژوهش بر روی آن می‌تواند در روشن‌سازی این حوزه کمک کند. 

مرکز اسناد آستان قدس رضوی در سال 1395 گزیده‌ای از قباله‌های ازدواج این مرکز را در کتابی با عنوان «پژوهشی در عقدنامه‌های ازدواج دوره قاجار» به چاپ رساند که استقبال فراوانی نیز از آن شده است. در قباله‌های ازدواجی که از دوران گذشته به جای مانده، اطلاعات بسیار خوبی در حوزه روابط اجتماعی و فرهنگی میان آحاد جامعه در دوره‌های مختلف تاریخی وجود دارد که منبع مهم و خوبی برای بهره‌گیری پژوهشگران در این زمینه است. 

ایکنا ـ در رابطه با آرشیو خانوادگی مرکز اسناد آستان قدس رضوی توضیح دهید. 

آرشیو خانوادگی مربوط به اسناد و تصاویر یک خاندان و یا یک خانواده است. امروز در دنیا بحث تاریخ خانواده و نگهداری آرشیوهای خانوادگی بسیار مهم شده است. امروزه این مسئله به ویژه در کشورهای مهاجرپذیر جهان مانند استرالیا، کانادا و ... حالت هویتی پیدا کرده و دولت‌ها و مسئولان این کشورها به دنبال حفظ هویت خانوادگی و حفظ اسناد خانواده‌ها در این رابطه هستند. 

اما در حوزه حفظ تاریخ خانوادگی، کشور ما بیشتر تدوین تاریخ خاندان را در طول تاریخ داشته است. در تاریخ ایران معمولا در یک خاندان مشاغل به صورت مورووثی منتقل می‌شده است و این مسئله نیز بیشتر مورد توجه خاندان‌ها و خانواده‌های مختلف بوده است. در آستان قدس نیز در گذشته بیشتر مشاغل به صورت موروثی منتقل می‌شده است و به همین دلیل نیز اسنادی از خانواده‌ها و افراد مختلف در این زمینه در مرکز اسناد آستان قدس رضوی موجود است.

امروزه بحث هویت‌شناسی و گذشته افراد در جهان بسیار مهم شده است، اما متاسفانه در ایران هر روز با آن بیگانه‌تر می‌شویم. با وجود اینکه مردم ایران‌زمین پیشینه بسیار بزرگی با بیش از ۲۵۰۰ سال تاریخ دارند، اما امروزه متأسفانه رسیدگی و حفظ تاریخ و آرشیو خانوادگی در ایران کمرنگ شده است. زمانی که از هویت صحبت می‌شود، بحث تاریخ تفکرات به میان می‌آید که اجداد ما بابت هر چیزی چگونه فکر می‌کردند. این مسئله یعنی حفظ تاریخ و شجره‌نامه در گذشته و در میان خانواده‌های ایرانی به ویژه خاندان‌های با نفوذ و صاحب موقعیت بسیار متداول بود اما امروز بنا به دلایلی کمرنگ شده که باید بدان پرداخت.

علاقه‌مندان و دوستداران تاریخ خانوادگی و حفظ شجره‌نامه می‌‌توانند اسناد خانوادگی خود را به مرکز اسناد آستان اهدا کنند. سازمان اسناد نیز یک سری شیوه نگهداری برای اسناد خانوادگی درنظر گرفته و افراد و خانواده‌ها می‌توانند حداقل یک نسخه اسکن از سندهای خود را به مرکز اسناد بدهند. بعضی از افراد و خانواده‌ها علاقه‌مند هستند اسناد خانوادگی خود را در خانه نگهداری کنند تا اگر روزی از بین رفت، پیشینه‌ای از آن موجود باشد؛ چراکه این مسئله بخشی از میراث ملی ماست و باید در حفظ و نگهداری آن کوشا باشیم.

گفت‌وگو از مجتبی افشار