صاحب‌خبر - صادق غفوریان- نتایج یک پژوهش جدید در مجله معتبر Science Advances، زنگ خطر را برای ایران به صدا درآورده است. این تحقیق که با پردازش شش هزار تصویر ماهواره‌ای بین سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۹ انجام شده، بیانگر این واقعیت تلخ است که حدود ۳.۵ درصد از مساحت کل ایران تحت تاثیر فرونشست زمین قرار دارد. ما ضمن مرور اطلاعات این مقاله، با دکتر «راضیه لک» رئیس پژوهشکده علوم زمین وابسته به وزارت صنعت، معدن و تجارت همکلام می شویم. او معتقد است، به طور کلی حوزه محیط زیست نه تنها سمت و سوی بهبود ندارد، بلکه شاهد بدترشدن شرایط هستیم. او راهکار کنترل بحران فرونشست را مدیریت منابع آب به ویژه در بخش کشاورزی می داند. هر سال یک سد نابود می شود اگر بخواهیم بدانیم این 3.5 درصد با از میان رفتن چه مقدار از منابع آب های زیرزمینی رقم خورده باید به عدد دست کم سالیانه ۱.۷ میلیارد مترمکعب آب اشاره کرد که گویی هر سال، یک سد آب شیرین ناپدید می‌شود. 56 هزار کیلومتر تحت تاثیر فرونشست نگاهی جزئی تر به اطلاعات این مقاله تصریح تاسف باری را پیش روی ما قرار می دهد: «تقریباً 56 هزار کیلومترمربع معادل 3.5 درصد از مساحت کشور در معرض فرونشست زمین است که دلیل غالب آن به برداشت بی رویه آب از منابع زیرزمینی مرتبط است. از 10 تا 35 سانتی متر حال این که زمین به چه میزان فرونشست می کند، در نقاط مختلف دارای شرایط متفاوتی است. 3هزار کیلومتر از این 56 هزار کیلومتر سالانه 10 سانتی متر فرونشست را تجربه می کند و در مناطقی از حوضه آبریز فلات مرکزی که حاوی دو سوم سفره‌های آبی در حال تخلیه کشور است، به نرخ سالانه بیش از 35 سانتی‌متر فرونشست گرفتارند. عوامل موثر در فرونشست اما چه دلایلی را می توان به عنوان عوامل مهم فرونشست قلمداد کرد که در این زمینه باید گفت، عوامل ترکیبی همچون، چهار برابر شدن جمعیت طی شش دهه اخیر، صنعتی شدن سریع و گسترش کشاورزی، فشار انبوهی را بر منابع آبی کشور وارد کرده است. این مقاله معتقد است، استفاده بی رویه از آب های زیرزمینی در ایران به یک هنجار تبدیل شده است. نکته دیگر، زیست حدود یک چهارم مردم در مناطق خشک و نیمه خشک است که خود دلیلی بر هجوم گسترده به بهره برداری از آب های زیرزمینی شده است. برداشت سالانه 5.7 میلیارد مکعب این اطلاعات از آمار نگران کننده دیگری هم پرده بر می دارد: اندازه‌گیری‌های منابع آب های زیرزمینی، نرخ کاهش نگران‌کننده سالانه حدود 5.7 میلیارد مترمکعب را بین سال‌های 2002 و 2015 نشان می دهد که البته این ارقام در سال های اخیر که کم بارشی و خشکسالی تشدید شد، احتمالا بیشتر هم شده است. بد نیست بدانیم که مدیریت غلط ما درباره این منابع زیرزمینی، سطح آب های زیرزمینی طی سال های 2002 تا 2012 را به میزان 9 سانتی متر کاهش داده است. وضعیت نگران کننده تهران و مشهد این پژوهش در بررسی های خود، به نقاط ملتهب و بحرانی ایران هم اشاره کرده است: «چالش فرونشست در مناطقی که شدیداً به آب‌های زیرزمینی وابسته هستند، مانند تهران به عنوان پایتخت، مناطق کشاورزی خیز رفسنجان و شهر پرجمعیت مشهد، به دلیلی برای نگرانی تبدیل شده که نشان‌دهنده یک بحران اساسی آب‌های زیرزمینی در این مناطق است.» قطب پسته و فرونشست 37 سانتی متری پیمایش ها در یک دهه اخیر می گوید، فرونشست زمین، ۲۶۵ شهرستان از بیش از 420 شهرستان کشور را تحت تاثیر قرار داده است به طوری که هشت شهر مناطق فرونشست بیش از 1000 کیلومترمربع را تجربه می کنند. این شهرها عبارت اند از: کرمان، رفسنجان و سیرجان در استان کرمان، مرودشت در استان فارس، نیشابور در خراسان رضوی، بوئین زهرا در استان قزوین و گنبدکاووس و آق قلا در استان گلستان. در میان مناطقی که شدیدترین فرونشست زمین را تجربه می کنند، استان کرمان با نرخ های هشداردهنده فرونشست خودنمایی می کند. به ویژه شهر رفسنجان که به عنوان قطب تولید پسته ایران شناخته می شود، بیشترین میزان فرونشست را با رقم شگفت انگیز 37 سانتی متر در سال تجربه می کند. شهرستان ارزوئیه در استان کرمان نیز در پشت سر، میزان قابل توجه 34 سانتی متر در سال را ثبت می کند. در استان البرز، شهرستان های ساوجبلاغ و نظرآباد به ترتیب با حداکثر 29 و 27 سانتی متر در سال فرونشست زمین قابل توجهی را نشان می دهند. مدیریت منابع آب؛ با واردات برخی محصولات و حتی با نخوردن هندوانه دکتر «راضیه لک» رئیس پژوهشکده علوم زمین وابسته به وزارت صنعت، معدن و تجارت در گفت وگو با خراسان معتقد است: نه تنها مسئله فرونشست، به طور کل حوزه محیط زیست در دنیا و مشخصا در کشور ما، نه تنها سمت و سوی بهبود ندارد، بلکه شاهد بدترشدن شرایط آن هستیم. «لک» می گوید: سازمان زمین شناسی در شمار نخستین مراکزی بود که حدود 15 سال قبل نسبت به مسئله فرونشست زمین و روند استفاده از آب های زیرزمینی هشدار داد. ولی آن موقع درک این موضوع برای مسئولان و بدنه تصمیم گیر کشور سخت بود اما در سال های اخیر این موضوع به دلیل بروز فرونشست های مکرر در کشور، به یکی از دغدغه ها تا حدودی تبدیل شده است. او اقدام و راهکار فوری کنترل بحران فرونشست را مدیریت منابع آب به ویژه در بخش کشاورزی می داند و می گوید: آب مسئله شوخی بردار نیست و به ویژه در بخش کشاورزی باید آن را به کنترل درآوریم. حتی با پرداخت یارانه به بخشی از کشاورزان که وارد عرصه کشت محصولات آب بر نشوند، این مدیریت باید صورت گیرد. هم اکنون بخشی از محصولات پر آب بر به ویژه در برخی نقاط کم آب هیچ توجیه و منطقی ندارد. برای نمونه چرا باید در منطقه کم آب همدان هندوانه کشت کنیم؟ مگر سایر کشورها هندوانه کشت می کنند؟ اصلا اگر این میوه را نخوریم چه می شود؟ شاید اگر به واردات هندوانه بیندیشیم بهتر از این است که آب های محدود زیرزمینی را صرف این گونه محصولات پرآب بر کنیم.«لک» به تجربه کشوری همچون اسپانیا اشاره می کند و می گوید: امسال دولت اسپانیا اعلام کرده است که درخت های خارج از محدوده های مشخص نباید آبیاری شود و حتی در جنوب این کشور استفاده از استخرها محدود شده است، یعنی کشورها به سمت وسوی مدیریت منابع آب رفته اند، تازه این کشور در وضعیت خشکی همچون کشور ما نیست.رئیس پژوهشکده زمین ادامه می دهد: با این حال ما در امر مدیریت منابع آب به ویژه در بخش کشاورزی با چالش ها و عدم پذیرش هایی هم رو به رو هستیم. در این حوزه، برخی استانداری ها مخالف اجرای طرح های مدیریت منابع آب هستند و معتقدند ورود به این عرصه چالش های اجتماعی پدید می آورد. او تاکید می کند، فرهنگ سازی و توسعه آموزش درباره مسئله آب یکی از مهم ترین نیازهای کشور ماست. متاسفانه گاهی اطلاعات مرتبط با وضعیت آب در کشور برچسب محرمانگی می خورد و حتی کارشناسان و جامعه علمی هم درباره آن نمی توانند آن طور که باید سخن بگویند. این واضح است که محرمانه بودن این موضوعات، به بهبود وضعیت آن کمکی نمی کند، بلکه باید بتوان واقعیت ها را بیان کرد که فرزندان ما بدانند اگر با همین شرایط پیش برویم فردا آب نخواهیم داشت.∎​