غده هیپوفیز از سه بخش مختلف تشکیل شده که در کنار یکدیگر، غده‌ای به ابعاد تقریبی مغز یک فندق را تشکیل می‌دهند .
غده هیپوفیز ، یکی از مهم‌ترین غدد درون ریز بدن است که هورمون‌های حیاتی بدن را ترشح کرده و حتی بر عملکرد دیگر غدد درون‌ریز بدن نیز تاثیر می‌گذارد. از این رو سلامت این غده بر سلامت کلی بدن تاثیر بسزایی دارد و بروز هر گونه عارضه در آن، می‌تواند خطری جدی برای بدن محسوب شود. یکی از رایج‌ترین عارضه‌های مربوط به غده هیپوفیز، تومور هیپوفیز است که می‌تواند ترشح هورمون‌های مختلف را تحت تاثیر قرار داده و عوارض متعددی را برای بدن ایجاد کند. در این مطلب قصد داریم درباره درمان قطعی تومور هیپوفیز از جمله جراحی تومور هیپوفیز و چالش‌های این مسیر صحبت کنیم.
انواع تومور هیپوفیز
غده هیپوفیز از سه بخش مختلف تشکیل شده که در کنار یکدیگر، غده‌ای به ابعاد تقریبی مغز یک فندق را تشکیل می‌دهند. هر یک از این سه بخش، مسئولیت تولید و ترشح بخشی از هورمون‌های غده هیپوفیز را بر عهده دارند. تومور هیپوفیز زمانی صورت می‌گیرد که یکی از این بخش‌ها، به دلیل رشد و تکثیر سلول‌های آسیب دیده در آن، شروع به تورم می‌کنند و باعث اختلال در عملکرد هیپوفیز و بافت‌های جانبی آن در مغز می‌شوند. انواع تومور هیپوفیز را می‌توان بسته به محل رشد تومور و تاثیر بر هر یک از هورمون‌های بدن، دسته بندی کرد. اما در اینجا قصد داریم انواع آن را از حیث سرعت رشد و تکثیر، به سه دسته زیر به شما معرفی کنیم:
تومور هیپوفیز خوش خیم:
اگر تومور ایجاد شده در هیپوفیز، امکان انتقال و تکثیر سلول‌های سرطانی به بافت‌های مجاور را نداشته باشد، نمی‌تواند باعث آسیب به بافت‌های مغز شود و به آن، آدنوم خوش خیم هیپوفیز یا تومور خوش خیم هیپوفیز گفته می‌شود. این نوع تومورها فارغ از اینکه بر عملکرد کدام هورمون‌ها تاثیر می‌گذارند، درمانی به مراتب ساده‌تر دارند. خبر خوب اینکه تقریباً 70% از تومورهای هیپوفیز شناسایی شده از نظر تعداد، این نوع از تومورها هستند. اگر تشخیص و شروع درمان در این نوع تومورها به موقع انجام گیرد، خطر بسیار کمی متوجه جان بیمار خواهد بود و معمولاً درمان می‌تواند به طور کامل و دقیق انجام گیرد.
تومور هیپوفیز بد خیم:
تومورهای بدخیم هیپوفیز هم می‌توانند در هر یک از سه لب هیپوفیز تشکیل شوند و هورمون‌های مختلف را تحت تاثیر قرار دهند؛ اما تفاوت اصلی آن‌ها با نوع خوش خیم، در این است که سلول‌های سرطانی تومورهای بدخیم، امکان انتقال به دیگر قسمت‌های بدن را دارند و از این رو، ممکن است در بافت‌های جانبی هیپوفیز یعنی بافت‌های مغز، نفوذ کنند. نفوذ و انتقال این سلول‌ها به بخش‌های دیگر مغز، فرآیندی است که به آن متاستاز تومور گفته می‌شود. روند تشخیص و درمان در تومورهای بدخیم، از نظر زمانی بسیار اهمیت دارند. به طوری که اگر این نوع تومورها به موقع تشخیص داده نشود و درمانشان سریعاً آغاز نگردد، خطرات جانی را می‌توانند به همراه داشته باشند. همچنین فرآیند درمان این نوع تومورها پیچیدگی بیشتری نسبت به انواع دیگر دارد.
کارسینوما:
تومورهای کارسینوما، از انواع بسیار کمیاب تومور هیپوفیز هستند که کمتر از 0.1 % از کل تومورهای هیپوفیز را شامل می‌شوند. این نوع تومورها را می‌توان بدخیم‌ترین نوع تومور هیپوفیز دانست که امکان متاستاز و انتقال سلول‌های آن به دیگر اجزای بدن مانند نخاع، مننژها، کبد، قلب و حتی ریه وجود دارد. فرآیند درمان در این نوع تومورها پیچیدگی بیشتری نسبت به حتی تومورهای بدخیم هیپوفیز دارد و معمولاً خطرات جانی آن بیش از دیگر روش‌ها است. زمان تشخیص در این نوع تومورها می‌تواند حیاتی‌ترین عامل برای نجات جان بیمار به شمار بیاید.
تشخیص تومورهای هیپوفیز
فرآیند تشخیص تومورهای هیپوفیز معمولاً به صورت گام به گام است. طی کردن این گام‌ها به ترتیب ابتدا برای تشخیص وجود یا عدم وجود تومور، سپس درباره تشخیص عملکردی یا غیر عملکردی بودن تومور و در نهایت برای خوش خیم یا بدخیم بودن آن است. این گام‌ها طی آزمایشات احتمالی زیر انجام می‌گیرند:
عکس‌برداری از مغز:
پس از آن که در معاینات بالینی، علائم مربوط به تومور هیپوفیز تشخیص داده شد، احتمالاً پزشک متخصص شما در گام اول، به شما عکس‌برداری از مغز با کمک MRI یا اشعه X را توصیه کند. تصویربرداری از مغز، هر گونه ناهنجاری در هیپوفیز را می‌تواند نمایان کند. پزشک شما با استناد به همین آزمایشات می‌تواند به وجود یا عدم وجود تومور پی ببرد.
آزمایش عملکرد هورمون‌ها:
در گام بعد برای تشخیص عملکردی یا غیر عملکردی بودن تومور، آزمایشات هورمونی انجام می‌گیرد. منظور از تومور هیپوفیز عملکردی، توموری است که تاثیر مستقیم بر روی ترشح یک یا چند نوع هورمون دارد و باعث افزایش یا کاهش قابل توجه آن در بدن می‌گردد. نخستین داروهای هورمونی پس از این مرحله می‌توانند برای بیمار تجویز شوند.
آزمایش خون:
انجام آزمایش خون می‌تواند هم با هدف تشخیص عملکردی و غیر عملکردی بودن انجام گیرد و هم برای تشخیص خوش خیم یا بد خیم بودن تومور. معمولاً تومورهای بد خیم با وجود یک نشانه در خون، می‌تواند تشخیص داده شود.
نمونه‌برداری مستقیم:
در برخی مواقع ممکن است فرآیند دقیق تشخیص نوع تومور، با آزمایشات بالا تکمیل نگردد و نیاز به نمونه برداری مستقیم از تومور باشد. نمونه برداری مستقیم با هدف برداشتن بخش کوچکی از بافت تومور برای پاتولوژی انجام می‌گیرد و در بسیاری از مواقع، هم‌زمان با عمل جراحی استخراج تومور انجام می‌شود. روش انجام این کار نیز به صورت عمل جراحی آندوسکوپی از طریق حفره‌های بینی است.
روش‌های درمان تومور هیپوفیز
وقتی نوع تومور و سرعت و شدت پیشرفت آن مشخص شد، پزشک متخصص شما می‌تواند برای درمان قطعی تومور هیپوفیز شما پلن درمانی طراحی کند. این پلن می‌تواند شامل یک یا چند روش از روش‌هایی باشد که در ادامه توضیح خواهیم داد؛ اما آنچه باید بدانید این است که در اغلب مواقع، تلفیقی از چند روش درمانی به صورت گام به گام باعث درمان شما خواهد شد. در طی فرآیند درمان، صبوری و رعایت نکات از سوی بیمار، می‌تواند فرآیند درمان را تسریع و روند را آسان کند. روش‌های درمانی تومور هیپوفیز به شرح زیر است:
- دارو درمانی:
نخستین مرحله از درمان که بلافاصله پس از تشخیص نوع آن می‌تواند انجام گیرد، دارو درمانی است. داروهای تقویت کننده سیستم ایمنی و همینطور داروهای هورمونی، با هدف کنترل علائم اولیه بیماری به بیمار تجویز می‌شوند. همچنین بسته به علائم بیمار ممکن است برخی داروهای مسکن، داروهای ضد التهابی و داروهای گوارشی نیز به شخص تجویز شود.
- پرتو درمانی:
پرتوهای قدرتمند کنترل شده مانند اشعه ایکس و گاما برای تضعیف سلول‌های ناهنجار بدن و از بین بردن آن‌ها برای درمان انواع تومور از جمله هیپوفیز، مورد استفاده قرار می‌گیرند. این روش درمانی ممکن است گاهی پیش از عمل جراحی و گاهی پس از آن انجام شود. اما به عنوان یک روش درمان مستقل و مجرد تنها زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد که تومور در مراحل ابتدایی تشخیص داده شده باشد.
- عمل جراحی:
یکی از رایج‌ترین روش‌های درمان تومور هیپوفیز، جراحی و خارج کردن آن است. جراحی تومور هیپوفیز نیز بسته به ابعاد توده، نوع تومور و محل قرار گیری آن ممکن است به یکی از دو روش زیر انجام گیرد:
- جراحی به روش آندوسکوپی:
به این روش جراحی، جراحی اندوسکوپی ترانس اسفنوئیدال نیز گفته می‌شود. در این روش، لوله مخصوص آندوسکوپی از طریق بینی و از راه استخوان اسفنوئید وارد فضای جمجمه شده و دسترسی پزشک به غده هیپوفیز را ممکن می‌کند تا پزشک بتواند تمام سلول‌های ناهنجار را به کمک ابزارهای موجود خارج کند.
- جراحی باز یا کرانیوتومی:
اگر محل قرارگیری تومور در جایی از هیپوفیز باشد که از طریق حفره ترانس اسفنوئیدال دسترسی به آن ممکن نباشد، در این صورت نیاز به جراحی باز جمجمه خواهد بود که عملی حساس و بسیار دشوار است. در این روش با شکافتن جمجمه و مغز، به غده هیپوفیز می‌رسند و تمام توده آدنوم از آن خارج می‌شود.
