به نظر می رسد تغییر رییس جمهور در ایالات متحده و قاعدتا تغییراتی در نوع نگاه آن کشور به منطقه و تعامل با کشورهای عربی دلیل اصلی این موضوع باشد. در این میان قطر که در طول تحریم کشورهای عربی مناسبات بهتری با ایران و ترکیه برقرار کرده بود در همین مدت تلاش کرد تا زمینه بهبود مناسبات ایران و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس را فراهم نماید. وزیر امور خارجه قطر چند روز پیش خواستار گفتگو میان ایران و کشورهای عربی منطقه شد و رسما آمادگی کشورش را برای میانجیگری بین ایران و عربستان سعودی برای گفتگو و حل و فصل اختلافات اعلام کرد. درخواست قطر با استقبال وزیر خارجه ایران مواجه شد. آقای ظریف در پیامی توئیتری از دعوت وزیر خارجه قطر برای گفتگوی فراگیر در منطقه استقبال کرد. وی افزود: همانگونه که همواره تایید کرده ایم راه حل چالش های ما در همکاری برای تشکیل مشترک" منطقه ای قوی" قرار دارد: صلح آمیز، با ثبات، شکوفا و عاری از هژمونی جهانی و منطقه ای.

اشاره وزیر امور خارجه به طرح ابتکار صلح هرمز موسوم به ائتلاف امید است که برای اولین بار در سخنرانی آقای روحانی در هفتاد و چهارمین نشست مجمع عمومی سازمان ملل در سال ۱۳۹۸ مطرح شد. به گفته رییس جمهور ایران: بنا به مسئولیت تاریخی کشورم در حفظ امنیت، صلح، ثبات و پیشرفت در منطقه خلیج فارس و تنگه هرمز، همه کشورهایی را که از تحولات خلیج فارس و تنگه هرمز متاثر می شوند به ائتلاف امید یعنی ابتکار صلح هرمز دعوت میکنم.                                                      

پیشنهاد ایران با استقبال برخی از کشورهای عربی منطقه مواجه شد اما همانگونه که انتظار می رفت سه کشور عربستان، بحرین و امارات نظر چندان مثبتی نسبت به این طرح نداشته و واکنش مثبتی نشان ندادند. بدیهی بود با سیاست فشار حداکثری ترامپ علیه ایران و همراهی برخی از کشورهای عربی از این سیاست و نیز تلاش های اسراییل انتظار چندانی از طرح پیشنهادی نمی شد داشت.                                                 

اینک که بایدن در کاخ سفید مستقر شده و اعراب منطقه نسبت به برخی تغییرات در سیاست خاورمیانه ای آمریکا مطمئن هستند تحرکات جدیدی در منطقه شکل گرفته است. به نظر می رسد بهبود روابط با قطر در همین راستا صورت گرفته است تا امکان ائتلاف های منطقه ای راحت تر صورت گیرد. در این میان قطر با درک شرایط جدید منطقه ای و بین المللی با طرح پیشنهاد گفتگوهای فراگیر میان ایران و کشورهای عربی منطقه و به ویژه پیشنهاد میانجیگری بین ایران و عربستان سعی دارد تا ضمن تحکیم و تثبیت موقعیت خود در میان کشورهای عربی زمینه را برای توسعه مناسبات با کشورهای هر دو سوی خلیج فارس فراهم نماید.              

در این راستا تحقق گفتگوهای فراگیر منطقه ای و کاهش و رفع تنش ها در دو سوی خلیج فارس از جهات مختلف برای ایران حائز اهمیت است و باید با دیپلماسی فعال پیگیری شده و به نتیجه برسد. اول اینکه روابط ایران و اکثر کشورهای حاشیه خلیج فارس به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی جز در برخی ایام همواره متشنج بوده است. به غیر از رقابت های سنتی، تاریخی و مذهبی؛ نوع نگاه و ایدئولوژی متفاوت و گاهی متضاد دو کشور اصلی منطقه یعنی ایران و عربستان به موضوعات منطقه ای و جهانی، و نیز نقش قدرت های خارج از منطقه در این جدایی و تنش تاثیرگذار بوده است. نکته مهم آن که هر وقت روابط ایران و عربستان بهبود پیدا کرد روابط با سایر کشورهای عربی هم بهبود یافت و عکس این موضوع نیز وجود داشت. از زمانی که ملک سلمان و محمد بن سلمان در ریاض به قدرت رسیدند با توجه به مشکلات منطقه ای و احساس خطر عربستان از کاهش تنش میان ایران و آمریکا، تنش بین دو کشور افزایش قابل ملاحظه ای یافت و عربستان از سیاست سنتی تدافعی خود خارج و با ائتلاف سازی علیه ایران وارد فاز تهاجمی شد. نتیجه این تنش ها به ویژه در عراق، سوریه و یمن و درگیری های نیابتی دو کشور به وضوح قابل مشاهده بوده و هست. لذا تلاش برای استفاده از ظرفیت میانجیگری قطر که می تواند با تلاش های عمان و حتی کویت مضاعف نیز شود در صورت به نتیجه رسیدن می تواند به کاهش تنش ها میان دو کشور ایران و عربستان بینجامد.                         

دوم اینکه با تلاش های ترامپ روند نزدیکی کشورهای عربی به رژیم صهیونیستی به نتایجی رسید. وجهی از این تلاش ها در نتیجه دشمنی مشترک با ایران و به منظور تنگ تر کردن فشارها علیه تهران طراحی شده بود. اینک که به نظر می رسد با استقرار دموکرات ها در کاخ سفید بار دیگر توازن در روابط آمریکا و اسراییل و اعراب برقرار خواهد شد؛ انجام گفتگوها میان ایران و کشورهای عربی و به ویژه عربستان می تواند به نفع ایران باشد و از نزدیکی هر چه بیشتر کشورهای عربی به رژیم صهیونیستی علیه تهران بکاهد.                                                 

سوم اینکه در شرایطی که دولت های عربی منطقه قبل از استقرار بایدن و با توجه به احتمال بازگشت آمریکا به برجام خواستار حضور در مذاکرات آتی مربوط به برجام شدند؛ و دولت جدید آمریکا نیز از مشورت با متحدان خود در این زمینه خبر داده است؛لذا گفتگو میان ایران و عربستان می تواند در خصوص برجام و روند احیای آن هم مفید باشد.                                                                                                               

با عنایت به موارد فوق می توان عنوان کرد که میانجیگری قطر به شرط پذیرش توسط کشورهای عربی به ویژه عربستان فرصت مناسبی برای کاهش تنش ها در منطقه فراهم خواهد کرد و در ابعاد مختلف بر مسایل منطقه ای و فرامنطقه ای تاثیرگذار خواهد بود. در این زمینه تلاش برای ورود کشورهای دیگری همچون عمان و کویت هم می تواند در ایجاد فضای مثبت برای تحقق گفتگوهای کاهش تنش مثمرثمر باشد. در شرایطی که دوران سیاست فشار حداکثری ترامپ خاتمه یافته و روند جدیدی در حال شکل گیری است کاهش تنش ها در منطقه می تواند مفید فایده باشد و فرصت بیشتری برای کاهش تنش های بین المللی نیز برای ایران فراهم نماید. افزایش تنش ها میان ایران و عربستان و سایر کشورهای عربی فقط می تواند به اسراییل یاری رساند که در شکل دادن ائتلاف علیه ایران متحدین بیشتری برای خود فراهم کند.     

* استاد دانشگاه