به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش‌های خبری ایرنا، مفهوم «مسوولیت اجتماعی شرکت‌ها» (Corporate Social Responsibility)، در طی سال‌های اخیر، به عنوان  یکی از اولویت‌های اصلی سازمان‌ها و شرکت‌ها درآمده است و کمتر شرکت بزرگ و بین‌المللی وجود دارد که در سازمان خود، بخشی را برای فعالیت در این حوزه، اختصاص نداده باشد. حال پرسش این است که مسوولیت اجتماعی شرکت‌ها، چه مفهومی دارد و چگونه شرکت‌ها می‌توانند به مسوولیت‌های اجتماعی خود، عمل نمایند؟

مسوولیت بخش خصوصی، در قبال جامعه

تمامی شرکت‌ها، اغلب دارای «ذی‌نفعانی» (stakeholders) هستند. منظور از ذی‌نفعان، افرادی هستند که به روش‌های مختلف، تحت تاثیر فعالیت‌های آن شرکت قرار می‌گیرند. از همین رو «یونیدو» (UNIDO یا سازمان توسعه صنعتی ملل متحد) در تعریف مسوولیت اجتماعی شرکت‌ها، چنین می‌نویسد: «مسوولیت اجتماعی شرکت‌ها، یک مفهوم مدیریتی است که طبق آن شرکت‌ها، نگرانی‌های اجتماعی و زیست محیطی را در عملیات تجاری و تعامل با ذی‌نفعان خود، ادغام می‌کنند».

این تعریف به این معنا است که شرکت‌های خصوصی یا نیمه خصوصی، برخلاف گذشته که تنها به سود خود می‌اندیشیدند، اکنون حاضرند به جامعه و محیط زیست اطراف خود، بها بدهند و به صورت داوطلبانه، بودجه‌هایی را برای این منظور در نظر بگیرند. حال پرسش این است که شرکت‌ها، به چه دلیلی حاضرند مبالغی را از منابع مالی خود، صرف انجام چنین اقداماتی کنند؟

بر طبق آمار، اکنون بسیاری از شرکت‌های تجاری بزرگ به دلایل همچون وجود منابع معدنی (مثل نفت) در برخی مناطق دوردست یا ارزان بودن دستمزدها در کشورهای فقیر، تصمیم گرفته‌اند مراکز استخراج منابع یا تولید کالای خود را به مناطق کمتر توسعه‌یافته یا در حال توسعه انتقال دهند؛ اما این انتقال تاسیسات، اغلب با مقاومت‌ها یا تنش‌هایی همراه بوده است. از سوی دیگر، بسیاری از شرکت‌های بزرگ تجاری، متهم هستند که عامل تخریب محیط زیست و برهم زدن نظم اجتماعی هستند. این اتهامات باعث شده است تا شرکت‌های بزرگ، تصمیم بگیرند تا با قبول مسوولیت در قبال جامعه و محیط زیست، مانع از کاهش اعتبار نام خود شوند؛ اعتباری که اکنون با فشارها و تلاش‌های گسترده حامیان محیط زیست و سازمان‌های مردم نهاد، به خطر افتاده است.

«یونیدو»: «سازمانی پایدار است که از نظر اقتصادی ایمن باشد، تاثیرات منفی محیط اطراف خود را به حداقل برساند و مطابق با انتظارات اجتماعی عمل کند.

یکی دیگر از دلایلی که باعث شده است تا شرکت‌ها به سمت قبول مسوولیت‌های اجتماعی پیش بروند، آن است که این شرکت‌ها ترجیح می‌دهند در یک محیط اجتماعی و زیستی پایدار به فعالیت‌ خود ادامه دهند. بر طبق ارزیابی‌های «یونیدو»: «سازمانی پایدار است که از نظر اقتصادی ایمن باشد، تاثیرات منفی محیط اطراف خود را به حداقل برساند (یا آنکه در وضعیت ایده‌آل، آن‌ها را از بین ببرد) و مطابق با انتظارات اجتماعی عمل کند.

به همین منظور، یونیدو برنامه‌هایی را در نظر گرفته است تا طبق آن‌ها، شرکت‌ها، بتوانند بدون آن که منافع عمده‌ی اقتصادی خود را به خطر بیاندازند، به استانداردهای زیست محیطی و اجتماعی تعریف شده در مسوولیت اجتماعی دست یابند. همچنین امروزه بسیاری از دولت‌ها، زمانی حاضر به همکاری با یک شرکت‌ خارجی و بین‌المللی هستند که مطمئن باشند شرکت مذکور، بودجه قابل قبولی را برای مسوولیت اجتماعی خود در نظر گرفته است و به مسائل اجتماعی و زیست محیطی جامعه میزبان خود اهمیت می‌دهد.

سازمان یونیدو تاکید می‌کند که پذیرش مسوولیت اجتماعی، نه تنها به نفع جامعه میزبان و ذینفعان شرکت‌ها است که به افزایش توانمندی شرکت‌ها نیز منجر خواهد شد؛ زیرا اگر یک شرکت مسائل زیست محیطی و اجتماعی را در کار خود در نظر بگیرد، نیروهای کاری شاداب‌تر، جامعه‌ای سرزنده‌تر و محیط زیستی سالم‌تر خواهد داشت.

مسوولیت اجتماعی چگونه ممکن است؟

اغلب شرکت‌های بزرگ و متوسط که از اعتباری قابل قبول در جهان برخوردارند، دفاتری را برای تمرکز بر مسوولیت اجتماعی، در شرکت خود تاسیس کرده‌اند. مسائل اصلی مورد توجه این دفاتر اغلب شامل مواردی همچون حصول اطمینان از حفظ محیط زیست توسط شرکت و  اطلاعات رسانی منظم درباره اقدامات شرکت برای بهبود وضعیت محیط زیست می‌شود. اقداماتی نظیر پاکسازی محیط زیست، تصفیه پساب‌های صنعتی، ایمن‌سازی محیط کارخانه، صرف هزینه برای طرح‌های حفظ محیط زیست، درختکاری، کاهش آلاینده‌ها، کاهش تولید کالاهایی که به محیط زیست آسیب می‌زنند و حمایت از طرح‌های منطقه‌ای یا بین‌المللی حفظ محیط زیست، از جمله اقداماتی هستند که توسط این دفاتر مسوولیت اجتماعی شرکت‌های بزرگ و متوسط، اغلب دنبال می‌شوند.

شرکت‌هایی که فعالیت آنان ممکن است به محیط زیست آسیب بزند، بیش از سایر شرکت‌ها تحت فشار هستند تا مسوولیت اجتماعی خود را انجام دهند. شرکت‌های بزرگ نفتی، معدنی، کاغذسازی، تولید مواد پلاستیکی، لاستیک‌سازی، خودروسازی، سازندگان سموم کشاورزی، صنایع پتروشیمی و مانند آن از جمله این شرکت‌ها هستند و امروزه تلاش می‌کنند به مصرف‌کنندگان این اطمینان را بدهند که محصولات آنان کمتر از گذشته آلاینده هستند. این شرکت‌ها برای حفظ مشتریان و اعتبار خود تضمین می‌دهند که بطور مدام از آلایندگی کارخانه‌های خود بکاهند و یا بودجه‌هایی را برای کاشت درختان یا نگهداری از حیوانات، صرف کنند. این شرکت‌ها برای انجام مسوولیت خود در قبال جوامع، با طرح‌هایی همچون مدرسه‌سازی، حمایت از سوادآموزی، مقابله با خشونت، انجام آموزش‌های ضمن خدمت، حمایت از اقلیت‌ها و اقشار آسیب‌پذیر، پرداخت کمک به فقرا، حمایت از میراث فرهنگی یا مانند آن، گام بر می‌دارند.

نکته مهم آن است که زمانی اقدامی از سوی یک شرکت، انجام مسوولیت اجتماعی تلقی می‌شود که آن اقدام، طبق قانون وظیفه شرکت مورد نظر نباشد یا اجباری برای انجام آن وجود نداشته باشد. بطور مثال، پرداخت حق بیمه کارگران از سوی کارفرمایان یا رعایت استانداردهای آلایندگی که طبق قانون تعریف شده‌اند، نه اجرای یک مسوولیت اجتماعی، که انجام یک وظیفه قانونی تلقی می‌شود. در تعریف، مسوولیت اجتماعی، به معنای برعهده گرفتن تعهدی، بیش از وظایف قانونی از سوی یک شرکت است.

عزم مسوولان، راهگشای پذیرش مسوولیت

نکته مهم در بحث مسوولیت اجتماعی آن است که شرکت‌ها در حالت عادی، دلیلی برای برعهده گرفتن مسوولیت‌های اجتماعی ندارند؛ مگر آنکه دولت‌ها یا سازمان‌های مردم‌نهاد آنان را ترغیب یا وادار به برعهده گرفتن این مسوولیت‌ها نمایند. مسوولیت اجتماعی امری داوطلبانه است؛ اما شرکت‌ها زمانی چنین تعهدی را خواهند پذیرفت که بدانند در صورت عدم پذیرش آن، نمی‌توانند با مردم و دولت‌ها تعامل مثبت و سازنده داشته باشند.

از همین رو است که امروزه بسیاری از دولت‌های جهان، تنها زمانی حاضر به عقد قرارداد با یک شرکت بین‌المللی هستند که مطمئن باشند شرکت مذکور، تعهدات اجتماعی و زیست محیطی مشخصی را به صورت داوطلبانه خواهد پذیرفت. همچنین سازمان‌های مردم نهاد از سوی دولت‌ها این اجازه را یافته‌اند تا ضمن رایزنی با شرکت‌ها، آنان را برای پذیرش مسوولیت‌های اجتماعی یا زیست محیطی ترغیب کنند.

یکی از روش‌های ترغیب شرکت‌ها برای پذیرش مسوولیت اجتماعی نیز اعطای جوایز یا نشان‌هایی از سوی دولت یا سازمان‌های مردم‌نهاد است

یکی از روش‌های ترغیب شرکت‌ها برای پذیرش مسوولیت اجتماعی نیز اعطای جوایز یا نشان‌هایی از سوی دولت یا سازمان‌های مردم‌نهاد است که مشخص می‌کند شرکت مذکور مسوولیت اجتماعی و زیست محیطی خود را پذیرفته و در راستای حل برخی مسائل و مشکلات اجتماعی یا زیست محیطی گام برداشته است. بدین ترتیب انجام مسوولیت اجتماعی از سوی شرکت مذکور، به معنای یک بازی برد-برد برای طرفین خواهد بود. از یک سو دولت‌ها و سازمان‌های مردم نهاد، از کمک‌های قابل توجه و داوطلبانه شرکت‌ها برخوردار خواهند شد، و از طرف دیگر شرکت‌ها نیز ضمن برخورداری از حمایت دولت‌ها و جامعه مدنی، می‌توانند اعتبار خود را افزایش دهند.

مسوولیت اجتماعی شرکت‌ها؛ نیازمند تدوین مواد قانونی

سال‌ها است که طبق قوانین موجود در ایران، شرکت‌ها می‌توانند با کمک‌هایی داوطلبانه که حدود آن در قانون مالیاتی کشور مشخص شده است، از معافیت‌های مالیاتی بهره ببرند. بطور مثال طبق قانون مالیاتی کشور مواردی همچون «پشتیبانی از فعالیت سازمان‌های غیردولتی حامی محیط زیست و منابع طبیعی»، «هزینه‌های پرداخت شده به منظور تعمیر، تجهیز و ساخت فضاهای مذهبی و مساجد» و «کمک‌ها و مشارکت‌های نقدی و بلاعوض کلیه اشخاص حقیقی و حقوقی به سازمان بهزیستی کشور جهت احداث مراکز توانبخشی، درمانی و حرفه آموزی و تأمین مسکن متناسب با نیاز افراد معلول» از جمله مواردی هستند که توسط دولت مجاز شمرده شده و معافیت‌هایی مالیاتی برای این موارد در نظر گرفته شده است.

اما مفهوم مسوولیت اجتماعی، مفهومی وسیع‌تر و گسترده‌تر از چند تخفیف و مشوق مالیاتی محدود است. شرکت‌ها زمانی حاضر هستند که منابع مالی خود را صرف انجام مسوولیت‌های اجتماعی نمایند که قانون‌گذار به آنان این اجازه را بدهد، در غیر این صورت، ممکن است  چنین اقداماتی تخلف محسوب شده یا مشمول مالیات‌های سنگین شود. از همین رو است که تغییر قوانین به منظور اصلاح شرایط و ایجاد مشوق‌هایی برای گستره‌ی وسیع‌تری از فعالیت‌ها، برای ایجاد یک حرکت وسیع برای مشارکت هرچه بیشتر شرکت‌ها در انجام مسوولیت اجتماعی ضرورت دارد.

مسوولیت اجتماعی، مفهومی جدید است و برای آن که شرکت‌های خصوصی و نیمه دولتی در ایران به سمت پذیرش هرچه بیشتر مسوولیت اجتماعی قدم بردارند، باید برنامه‌های گسترده و هدفمند از مسوولان طراحی شود تا ضمن طراحی جایگاهی برای پذیرش مسوولیت اجتماعی از سوی شرکت‌ها، بتوان این مراکز را به سمت مشارکت هرچه بیشتر برای ایجاد جامعه و محیط زیستی پایدار، سوق داد.