محبوبه ولی، روزنامه نگار

ایران از سال 82 با چهار تیم مختلف مذاکرات هسته‌ای را شروع کرد؛ از 82 تا 84 با حسن روحانی این مذاکرات را پیش برد. پس از آن علی لاریجانی تا 1386 ریاست مذاکرات را برعهده گرفت و سعید جلیلی تا سال 1392 مسئول مذاکرات هسته‌ای ایران با طرف‌های غربی بود. در هیچ‌یک از این دوره‌ها، مذاکرات هسته‌ای به نتیجه قطعی نرسید. تیم‌های مذاکراه‌کننده در این سال‌ها گامی به پیش گذاشتند و گامی به پس. هرچند که در مواردی مسیر را برای چهارمین تیم مذاکره‌کننده که به ریاست محمدجواد ظریف بود، هموار کردند.

با رسیدن حسن روحانی به پاستور، محمدجواد ظریف از سال 1392 وارد گود مذاکرات هسته‌ای شد و چنان پیش رفت که کمتر از دو سال بعد، این مذاکرات را ختم به برجام کرد. این کامیابی چنان محبوبیتی برای او دست و پا کرد که روزنامه‌های اصلاح‌طلب او را «ظریف کمانگیر» و «امیرکبیر عصر ما» خواندند. جان‌کری، وزیر خارجه امریکا نیز بعد از انعقاد برجام او را مذاکره‌کننده‌ای «سرسخت»، «حرفه‌ای»، «میهن‌پرست» و «مورد احترام» خواند. هنری کیسینجر، وزیر خارجه اسبق آمریکا نیز کتاب خود به نام «دیپلماسی» را به او تقدیم کرده و نوشته بود: «تقدیم به دشمن قابل احترامم؛ محمدجواد ظریف.»

ظریف به معجزه‌ای در سیاست خارجی ایران تبدیل شده بود و پنجره‌ای برای اتصال ایران با جهان؛ معجزه‌ای که ستایشگرانش در داخل و خارج ایران پراکنده بودند و پیروزی‌هایش باعث شده بود تا مخالفانش علی‌الحساب شمشیرهای آخته را غلاف کنند. 

ناگهان استعفا

اما حالا 10 ماهی است که ورق برگشته است. آمریکا بدون هیچ هزینه‌ای برجام را پاره کرد و هر چه ظریف رشته بود، پنبه کرد. مشخص شد دیپلمات کارکشته و قابل‌ستایش و تیم همراهش حساب خروج طرف غربی از برجام را نکرده بودند. این پاشنه آشیل تمام هنر دیپلماسی او را زیر سوال برد. حالا 10 ماهی است که تندروها و دلواپسان از تریبون مجلس او را «جاسوس غربزده» و «ستون پنجم دشمن» خطاب می‌کنند. 

 رئیس دفتر روحانی: سخنان امروز رئیس‌جمهور در تجلیل از وزیر امور خارجه‌اش، گواهی روشن بر رضایت کامل نماینده ملت ایران از مواضع و عملکرد هوشمندانه و مؤثر دکتر ظریف است. از نظر دکتر روحانی، جمهوری اسلامی ایران تنها یک سیاست خارجی و یک وزیر امورخارجه دارد

10 ماه است که او به‌عنوان «معمار برجام» تحت شدیدترین فشارها از همه سوست؛ وقتی از نهادها و مراکز پولشویی در ایران گفت، استیضاحش را کلید زدند، وقتی گفت «افتخار می‌کنیم که به خاطر فلسطین تحت فشاریم»، از سوی جبهه دیگری تحت فشار قرار گرفت، وقتی برای تصویب FATF به مجمع رفت، وقتی در پی کشاندن اروپایی‌ها به پای میز هزینه افتاد و خلاصه هر قدمی که برداشت، تحت‌فشارهای تازه‌ای قرار گرفت. 

به‌رغم تمام این فشارهای مداوم او پیوسته در حال پیاده‌سازی سناریوهای مختلف برای حفظ برجام بود، اما ناگهان استعفا! استعفای شبانه و ناگهانی او برای بسیاری به معنای بن‌بست تمام این راه‌ها و ناامیدی کامل است. 

رنجش غیربازگشت

گرچه پیش از این بارها زمزمه استعفای او مطرح شده بود، اما این اولین بار است که ظریف خودش این خبر را داده است. شیوه‌ای که ظریف برای استعفا انتخاب کرد، یعنی اعلام در اینستاگرام و در میان گذاشتن با مردم بدون اینکه این استعفا از قبل اعلام رسمی شده باشد، بیانگر حسی از دلخوری و رنجش از سوی اوست؛ رنجش ظریف با اعلام استعفای خود در اینستاگرام، شکوه و شکایت از آن را به میان فضای عمومی و مردمی آورده است.  حالا اولین سوال هر کسی که خبر استعفای او را می‌شنود، این است که «چرا؟» تحلیل‌های بسیاری برای پاسخ به این چرا مطرح شده؛ از تصویب نشدن FATF گرفته تا فشارها و توهین‌های تندروها. اما شواهد و قراین حاکی از آن است که این استعفای ناگهانی بیش از هر چیز مربوط به سفر اسد به تهران باشد.

تعرض به جایگاه قانونی  یک وزیر

روز دوشنبه تصاویری از سفر بشار اسد به تهران و دیدارش با مقام معظم رهبری و رئیس‌جمهوری منتشر شد که در هیچ‌کدام از آنها تصویری از ظریف به عنوان وزیر امور خارجه ایران وجود نداشت. سایت انتخاب روز گذشته نوشت که ظریف در تماس پیامکی با خبرنگار این سایت نوشته است: «بعد از عکس‌های ملاقات‌های امروز، دیگر جواد ظریف به عنوان وزیر خارجه در جهان اعتباری ندارد!»

 ظریف در تماس پیامکی با خبرنگار سایت انتخاب نوشته است: «بعد از عکس‌های ملاقات‌های امروز، دیگر جواد ظریف به عنوان وزیر خارجه در جهان اعتباری ندارد!»

یک منبع آگاه نیز در این باره گفته است: «آنچه در برخی ملاقات‌های دیروز موجب رنجش وزیر خارجه شد، ناشی از ناهماهنگی‌های اجرایی است و ظریف به عنوان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران نماینده اقتدار و عظمت ایران است.»

ظاهرا آنچه در این اظهارات به عنوان «ناهماهنگی» از آن یاد می‌شود، برای ظریف نوعی بی‌احترامی به حیطه کاری و جایگاه قانونی او بوده است. روز گذشته در پی استعفای او، جمعی از دیپلمات‌ها و مدیران وزارت خارجه نیز استعفا کرده‌اند. ظریف آنها را از چنین اقداماتی منع کرده و گفته است: «امیدوارم استعفای بنده تلنگری برای بازگشت وزارت امور خارجه به جایگاه قانونی‌اش در روابط خارجی باشد.»  سایت خبرآنلاین به نقل از یک مقام وزارت خارجه درباره دلیل استعفای محمدجواد ظریف نوشت: کاسه صبر او لبریز شده بود.

او بارها از دولت‌های موازی و مداخلات نهادهای دیگر شِکوه کرده و شاید آنچه در دیدار اسد با مقامات کشورمان رخ داد علت تامه استعفای او باشد. 

تلاش برای حفظ ظریف

150 نماینده مجلس برای حفظ او نامه به روحانی نوشته‌اند. کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس تشکیل جلسه داده است. چهره‌های سیاسی عمدتا به استعفای او واکنش منفی نشان داده‌اند. عزت‌الله ضرغامی در توئیتر خود نوشته است: «ظریف رکورددار تعریف و تمجید و تحسین از سوی رهبر انقلاب است. یک ناهماهنگی قابل درک نباید او را به اینجا بکشاند. ظریف باید برگردد و نگذارد شیرینی این دیدار تاریخی در کام‌ها تلخ شود. دو قطبی شدن استعفا مغایر منافع ملی است.» محمدجواد آذری جهرمی، وزیر ارتباطات که خود این روزها با شکایت دادستانی کل کشور تحت‌فشار است هم واکنش نشان داد و خطاب به ظریف در توئیتر خود نوشت: «ننشین برادر، پاشو بایست جواد جان!، مردم نگرانند.»

محمود واعظی، رئیس دفتر رئیس‌جمهوری نیز با اشاره به تمجید و تقدیر روحانی از ظریف در مجمع عمومی بانک مرکزی در روز گذشته، نوشت: «سخنان امروز رئیس‌جمهور در تجلیل از وزیر امور خارجه‌اش، گواهی روشن بر رضایت کامل نماینده ملت ایران از مواضع و عملکرد هوشمندانه و مؤثر دکتر ظریف و پاسخ محکمی به برخی تحلیل‌های نادرست و مغرضانه است. از نظر دکتر روحانی، جمهوری اسلامی ایران تنها یک سیاست خارجی و یک وزیر امورخارجه دارد.» اما منابع نزدیک به ظریف تاکید می‌کنند که او تصمیم خود را گرفته است. استعفای او حفره بزرگی در سیاست خارجی ایران به ویژه در شرایط پیچیده کنونی ایجاد خواهد کرد. او بسیاری از مناسبات را به واسطه روابط فردی خود پیش می‌برد و سیاستش به ویژه برای طرف‌های غربی روشن بود. بسیاری از چهره‌های سیاسی در داخل کشور تصریح می‌کنند که «او جایگزینی نخواهد داشت.» 

از سوی دیگر گرچه کشتی برجام او به گل نشسته بود، اما حضور او برای جامعه و افکار عمومی امیدبخش بود. رفتن او سردرگمی برای سیاست خارجی، بی‌اعتمادی برای طرف‌های خارجی و ناامیدی برای افکار عمومی در پی خواهد داشت. پیام استعفای او برای افکار عمومی این است که دیگر امیدی به بهبود شرایط نیست. بازار نیز واکنش مثبتی به این اتفاق نخواهد داشت.

شرینی استعفا!

در کنار این مخالفت‌ها، چهره‌هایی نیز از این استعفا استقبال کردند؛ کریمی قدوسی در ایران و نتانیاهو در تل آویو. بهروز نعمتی، عضو هیأت رئیسه مجلس در صفحه شخصی خود در توئیتر نوشت: «جواد کریمی قدوسی با خوشحالی فراوان امروز برایم شیرینی استعفای دکتر ظریف را آورد.»

خود کریمی قدوسی، نماینده مشهد نیز در مجلس گفت که «در سراسر دنیا هر وزیری که عَلـَـم بزرگی را برمی‌دارد، اگر توان به سرانجام رساندن آن را نداشته باشد، استعفا می‌دهد. پشت هیچ وزیر خارجه‌ای در این 40 سال به اندازه آقای ظریف پُر نبود و به صد دلیل می‌توان این امر را اثبات کرد؛ تمام صنعت هسته‌ای کشور را در اختیار او قرار دادیم تا دستش برای حل مشکل تحریم‌های کشور پُر باشد.»