طی چند فصل اخیر بازار کار کشور با سرعت زیادی درحال تغییر و تحول بوده است؛ افزایش تعداد شاغلان در ابعادی که فراتر از انتظار سیاستگذاران و باور مردم است، در کنار افزایش سریع نرخ مشارکت، شرایط متفاوتی نسبت به سال های نیمه دوم دهه ۱۳۸۰ تا ابتدای دهه ۱۳۹۰ را در بازار کاررقم زده است. زیرا در دوره مورد اشاره خالص تغییرات اشتغال سالانه بسیار پایین بود و کاهش نرخ مشارکت هم سبب می شد با وجود عدم افزایش تعداد شاغلان، نرخ بیکاری افزایش نیابد.

بنابراین افزایش تعداد شاغلان و نرخ مشارکت طی سه سال اخیر کاملاً در خلاف جهت تحولات یک دهه قبلاز آن قرار دارد. به خصوص در شرایط اقتصادی سال های اخیر، مشاهده روند افزایشی تعداد شاغلان سبب بروز سؤال ها و ابهام هایی درخصوص چگونگی تحقق آن شده است.

با توجه به چنین تحولات شتابان و مهمی در بازار کار تمرکز بیشتر بر تحلیل تحولات کوتاه مدت این بازار می تواند حاوی اطلاعات ارزشمند و حتی رفع کننده ابهام ها و برخی سؤالات موجود باشد.

افزایش جمعیت فعال و نرخ مشارکت روند تغییرات نرخ مشارکت طی دو دهه گذشته و مقایسه آن با سایر متغیرهای اقتصادی و جمعیتی ازجمله سؤال برانگیزترین روندها در اقتصاد ایران است. کاهشِ دور از انتظار این نرخ از سال ۱۳۸۴ تاسال ۱۳۹۳ با وجود بیشترین سهم جمعیت جوان در این دوره تا افزایش سریع و البته قابل پیش بینیاین نرخ از سال ۱۳۹۳ به بعد تحولاتی است که تشخیص و تبیین علل آن همچنان نیاز به پژوهش هایبیشتر و عمیق تری دارد.

یکی از اصلی ترین تحولات سال های اخیر تغییر جهت نرخ مشارکت از نیمهسال ۱۳۹۳ است. نرخ مشارکت اقتصادی در ایران از نیمه دهه ۱۳۷۰ روندی افزایشی را آغاز کرد و تاسال ۱۳۸۴ این روند افزایشی ادامه یافت، به طوری که بیشترین نرخ مشارکت کشور در سال ۱۳۸۴رقم خورد و این نرخ به ۴۱ درصد رسید. اما از سال ۱۳۸۴ تا سال ۱۳۹۳ نرخ مشارکت روند کاهشی راآغاز می کند و ۴ درصد از نرخ مشارکت در این مدت کاسته می شود.

البته از پاییز سال ۱۳۹۳ این روند معکوس شده و با شتاب نسبتاَ زیادی، نرخ مشارکت روندی صعودی را آغاز کرده است و در سال ۱۳۹۶ به کمترین فاصله از بیشینه نرخ مشارکت در اقتصاد ایران ( ۴۱ درصد در سال ۱۳۸۴ ) می رسد.

همانطور که توضیح داده شد نقطه عطف تغییر نرخ روند نرخ مشارکت پاییز سال ۱۳۹۳ است. تا پیش از آن نرخ مشارکت با وجود نوسانات فصلی، در تداوم روند نزولی خود که از سال ۱۳۸۴ آغاز شدهبود، قرار داشت. اما از پاییز سال ۱۳۹۳ به بعد این روند به کلی تغییر می کند.

تا پیش از پاییز ۱۳۹۳ جمعیت فعال در دوره ای افزایش و در دوره ای دیگر کاهش می یافت. اما از پاییز سال ۱۳۹۳ به بعد و به مدت ۱۴ فصل، در هر فصل نسبت به فصل مشابه سال قبل از آن، جمعیت فعال افزایش یافته است. لذا این تغییرات را نمی توان به عنوان نوسانات دوره ای، مانند نوسانات سال های قبل از آن تفسیر کرد. بلکه از پاییز سال ۱۳۹۳ یک تغییر بنیادی دربازار کار کشور بروز کرده است که می توان از آن به عنوان آغاز دوره ای جدید یاد کرد. دوره ای که مشخصه آن تغییر تصمیم جوانان برای ورود به بازار کار و خارج نماندن از بازار کار به منظور تحصیلات، خانه داری یا علل دیگر است.

طی ۱۴ فصل منتهی به زمستان ۱۳۹۶ به طور متوسط در هر فصل ۹۶۰ هزار نفر به جمعیت فعال اضافه شده اند.

بدین معنا که طی سه سال منتهی به زمستان سال ۱۳۹۶ بیش از ۳ میلیون نفر به جمعیت فعال کشور افزوده شده که در مقایسه با عدم افزایش جمعیت فعال در دوره قبل از آن افزایش قابل ملاحظه ای است.

مشاهده موج ورود جمعیت فعال به بازار کار و افزایش نرخ مشارکت این سؤال را در پی دارد که افزایش جمعیت فعال ناشی از ورود چه گروه هایی به بازار کار بوده است؟ در این خصوص پنج ویژگی جنسیت،شهری یا روستایی بودن افراد،افراد دارای تحصیلات دانشگاهی یا افراد غیردانشگاهی،گروه های سنی واستان محل سکونت مورد بررسی قرار گرفته است. در این خصوص لازم است دوموضوع از یکدیگر تفکیک شود:

۱ . ساختار بازار کار کشور از نظر ویژگی های نامبرده،

۲ . ترکیب جمعیت فعال اضافه شده به بازار کار از منظر ویژگی های پنجگانه مذکور.

برای آن که تصویر روشنی از تحولات بازار کار کشور در فصول اخیر ارائه شود، ویژگی های جمعیت فعال ” اضافه شده به بازار کار ” با ویژگی های ساختاری بازار کار طی دهه قبل از فصول اخیر مورد مقایسه قرار می گیرد. این مقایسه می تواند نشانگر تحولات خاصِ دوره اخیر باشد، تحولاتی که در آینده نزدیک ساختار بازار کار را از نظر ویژگی های جنسیتی و تحصیلی تغییر خواهد داد.

- جنسیت: ساختار بازار کار کشور از نظر جنسیتی بسیار نامتقارن است. به طوری که زنان همواره کمتر از ۲۰ درصد جمعیت فعال را تشکیل داده اند. طی سال های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۳ به طور متوسط ۲ ر ۱۸درصد از جمعیت فعال را زنان تشکیل داده اند. اما ترکیب جنسیتی جمعیت افزوده شده به جمعیت فعال طی ۱۴ فصل منتهی به زمستان ۱۳۹۶ کاملاً متفاوت از ساختار جنسیتی بازارکار کشور است.

طی ۱۴ فصل اخیر تقریباً نیمی از جمعیت اضافه شده به جمعیت فعال، زنان بوده اند. در برخی فصول ۶۰ درصد جمعیت فعالِ جدید را زنان تشکیل داده اند. این موضوع نشان از تغییر ساختار جنسیتی بازار کار ایران طی سال های آتی دارد.

نرخ مشارکت مردان و زنان در فصول مختلف نشان می دهد:افزایش نرخ مشارکت زنان در سه سال ونیم منتهی به زمستان ۱۳۹۶ به صورت معناداری بیش از مردان است. لذا همانطور که توضیح داده شد با تداوم این روند به تدریج ساختار جنسیتی بازار کار هم دستخوش تغییرات اساسی خواهد شد و نیاز است برای جلوگیری از جهش نرخ بیکاری زنان، پتانسیل های ایجاد اشتغال مناسب برای زنان در اقتصاد کشور ایجاد شود.

*شهری _ روستایی: ترکیب جمعیت فعال کشور به تفکیک شهری و روستایی طی سال های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۳ نشان می دهد: به طور متوسط ۳۰ درصد ازجمعیت فعال کشور را جمعیت روستایی تشکیل می دهد. اما در این خصوص هم تحولات فصول اخیرمتفاوت از ساختار بازار کار در گذشته است.طی ۱۴ فصل منتهی به زمستان ۱۳۹۶ بیش از ۸۰ درصدافراد اضافه شده به جمعیت فعال در مناطق شهری سکونت داشته اند. این موضوع سبب خواهد شد با سرعت بیشتری سهم جمعیت شهری از جمعیت فعال در سال های آتی افزایش یابد.

*افراد دارای تحصیلات دانشگاهی یا افراد غیردانشگاهی: در ترکیب تحصیلی افراد هم یک تغییر اساسی در سمت ورود به بازار کار رخ داده است. با وجود آنکه طی سال های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۳تعداد دانشجویان کشور با رشد بسیار بالایی نزدیک به ۳ برابر شد، اما اثر این موضوع در بازار کارمنعکس نشد. زیرا بخش اصلی این جمعیت به بازار کار وارد نشدند.

لذا طی دهه مذکور، کمتر از ۲۰درصد جمعیت فعال کشور را افراد دارای تحصیلات دانشگاهی تشکیل می دادند اما در فصول اخیر که جمعیت فعال روندی افزایشی داشته، ترکیب تحصیلی جمعیت وارد شده به بازار کارتغییر اساسی کرده است. به نحوی که در فصول منتهی به سال ۱۳۹۶ نزدیک به ۵۵ درصد افزایش جمعیت فعال را افراد دارای تحصیلات دانشگاهی تشکیل می دهند.

بنابراین می توان این افزایش مشارکت افراد دارای تحصیلات دانشگاهی را ناشی از کاهش دستمزد آستانه آنها برای شاغل شدن تحلیل کرد که احتمالاًاز نرخ های بالای بیکاری افراد تحصیلکرده اثرپذیرفته است.

به این معنا که با توجه به نرخ های بیکاری بالای افراد دارای تحصیلات دانشگاهی این افراد حاضر شده اند دردستمزدهای پایین تری مشغول به کار شوند. نگاهی به نرخ مشارکت افراد دارای تحصیلات دانشگاهی و افراد بدون تحصیلات دانشگاهی در فصول مختلف بیانگرافزایش قابل توجه نرخ مشارکت افراد دارای تحصیلات دانشگاهی طی سه سال اخیر است. این نتایج نشان می دهد با وجود افزایش نرخ مشارکت در تمامی گروه ها، افزایش نرخ مشارکت برای جمعیت دارای تحصیلات دانشگاهی به مراتب بیشتر بوده است.

* گروههای سنی: نکته قابل توجه درخصوص جمعیت فعال وارد شده به بازار کار، نقش پررنگ جوانان متولد دهه ۱۳۷۰ است. جمعیت فعال متولدان دهه ۱۳۶۰ طی دوره مورد بررسی یک میلیون نفر افزایش یافته، در حالیکه جمعیت متولدان دهه ۱۳۷۰ بیش از ۵ ر ۱ میلیون نفر افزایش یافته است.

همچنین نرخ های مشارکت متولدان دهه های ۱۳۵۰ ، ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰ طی فصول مختلف نشان می دهد متولدان دهه ۱۳۷۰ بیشترین افزایش نرخ مشارکت را طی این دوره داشته اند.

سهم گروه های سنی مختلف (متولدان دهه های ۱۳۴۰ تا ۱۳۸۰ ) از افزایش جمعیت فعال در فصول منتهی به سال ۱۳۹۶ می گوید: ۶۱درصد از جمعیت اضافه شده به جمعیت فعال در این دوره را متولدان دهه ۱۳۷۰ تشکیل می دهند و ۳۲ درصد هم متولدان دهه ۱۳۶۰ هستند. بنابراین افزایش جمعیت فعال طی این دوره بیشتر متأثر از افزایش جمعیت فعال و نرخ مشارکت جوانان متولدان دهه ۱۳۷۰ است.

* استان محل سکونت: افزایش نرخ مشارکت در استان های مختلف از پاییز ۱۳۹۳ تا پاییز ۱۳۹۶ بیانگر آن است که تهران، کهگیلویه و بویراحمد، یزد، خراسان جنوبی، شمالی و رضوی و کرمان جزو استان هایی بوده اند که بیشترین افزایش نرخ مشارکت را داشته اند.

تغییرات نرخ مشارکت برخی از این استان ها طی دوره مورد بررسی بیش از ۶ درصد بوده که رقم قابل توجهی است و نشاندهنده تغییرات مهمی در بازار کار استان های مذکور است. همچنین میزان افزایش جمعیت فعال در دوره های

مذکور نسبت به جمعیت فعال استان های مختلف نشان می دهد: افزایش اتفاق افتاده در جمعیت فعال در برخی استان ها نسبت به جمعیت فعال و جمعیت آنها، رخداد بسیار بزرگی است.

درمجموع افزایش جمعیت فعال و نرخ مشارکت طی سه سال ونیم منتهی به زمستان ۹۶تحولی است که زنان، جمعیت دارای تحصیلات دانشگاهی و متولدان دهه ۱۳۷۰ نقش پررنگی در ایجاد آن داشته اند، همچنین تحول یاد شده پدیده ای عمدتاً شهری است که باوجود فراگیر بودن آن در کل کشور، در برخی استان ها ازجمله یزد، تهران، کهگیلویه وبویراحمد، خراسان جنوبی، شمالی و رضوی و کرمان شدت این افزایش به مراتب بیش ازاستان های دیگر بوده است.

افزایش تعداد شاغلان همانطور که توضیح داده شد، از پاییز سال ۱۳۹۳ تا زمستان سال ۱۳۹۶ تغییری بنیادی در برخی روندهای بازار کار کشور رخ داده است که از آن جمله به افزایش نرخ مشارکت و جمعیت فعال اشاره شد. اما تحول ویژه تر طی این دوره آن است که بیش از ۷۰ درصد جمعیت اضافه شده به جمعیت فعال، شاغل شده اند.

چنانکه طی سه سال ونیم منتهی به زمستان ۱۳۹۶ همواره جمعیت شاغل افزایش یافته است و به طور متوسط در هر فصل نسبت به فصل مشابه سال قبل ۷۰۶هزار نفر به جمعیت شاغل اضافه شده است. اضافه شدن بیش از ۲ میلیون نفر طی ۳ سالبه جمعت حدوداً ۲۱ میلیون نفری جمعیت شاغل کشور رخداد بسیار مهمی است. البته در شرایطی این اتفاق رخ داده است که انتظار چنین عملکردی برای افزایش اشتغال غیرممکن می نمود.

در اینجا می خواهیم به این سوال پاسخ دهیم که شاغلان اضافه شده دارای چه ویژگی هایی هستند و ویژگی های مشاغل اضافه شده چیست؟

در مورد قسمت اول سوال،مشابه بخش قبل، پنج ویژگی جنسیت، شهری روستایی، افراد دارای تحصیلات دانشگاهی یا غیردانشگاهی، گروه های سنی و استان محل سکونت مورد بررسی قرار می گیرد تا نشان داده شود که افزایش جمعیت شاغل در فصول منتهی به سال ۱۳۹۶ عمدتاً ناشی از اشتغال چه گروه هایی بوده است .

ادامه دارد