در بخش اول این مطلب گفته شد که در بررسی ویژگی هایی شعر نیما به مواردی
برمی خوریم که تعدادی از آنها ممکن است با شاعران دیگرمشترک و تعدادی نیز متفاوت باشند. ما براین اندیشه ایم که دراینجا به ویژگی های شعرنیما، صرف نظر از وجوه اشتراک یا افتراق با دیگرشاعران بپردازیم. در باب اولین ویژگی،یعنی«قالب شعر»او صحبت شد و اینک ادام? بررسی ویژگی های شعر نیما را پی می گیریم.
***
۲ – وزن شعر: وزن شعر نیما عروضی است.با این تفاوت که با عدم تساوی طولی مصراعها مواجهیم.
۳ – قافیه شعر: قافیه در شعر او همانند اشعار کلاسیک وسنتی قدیم نیست. لذا«نیما هرجا احساس می کند از نظر آوایی و معنایی به وجود قافیه نیازهست،آن را به کار می برد.»(جریان های شعری معاصر، حسین پورچافی،ص ۲۳۸)
۴ – بند، واحد شعر: اشعار نیما ازچند بند تشکیل می شود که گاه با قافیه ها این بندها به هم گره می خورند.
۵ – به کارگیری واژه های محلی و بومی مازندرانی: داروگ ، سیولیشه ،میم رز ، چماز ،
پلم ، اوجا ، لرگ.
۶ – طبیعت گرایی در شعر نیما: با رجوع به اشعار نیما نخستین عنصری که بیش از همه جلب نظر می کند، طبیعت و مظاهر آن است.به همین سبب شعر نیما در حکم آیینه ای است که تمام عناصر و پدیده های زندگی شمالی در آن تجلی می یابد.و درآن به قول استاد شفیعی کدکنی:«صبغه اقلیمی یا رنگ محلی» را می توان احساس کرد.
۷- جامعه گرایی نیما: نیما شاعر متعهد و مسئولیت پذیری است. اشعار او صحت مدعای فوق را تایید می کند.«شعر نیما شعری است متعهدانه و ملتزم. دراشعار او نوعی رسالت و مسئولیت اجتماعی و سیاسی در قبال مردم و درد و رنج های آنان به چشم می خورد . ازاین نظر نیما الگوی بسیاری از شاعران معاصر است.»(جریان های شعری معا صر، حسین پورچافی ، ص۲۳۹)
۸ – زبان شعر نیما: زبان او در بعضی اشعار با توجه به اینکه از الفاظی چون لمیدن و قاپیدن استفاده می کند، ساده و عامیانه به نظر می رسد؛ اما در بعضی شعرها زبانی پیچیده و مبهم دارد که «دربرخی موارد از نظر صرفی و نحوی از زبان هنجار و معیار فاصله می گیرد و همین امر ، فهم برخی اشعار او را دچار مشکل کرده است.»
( همان منبع ، حسین پورچافی ، ص ۲۳۹).
البته در شعر او «نوعی منطق نثری در جای جای آنها دیده می شود، اما به سبب حفظ وزن ،این جمله های نثرگونه ، پس و پیش شده است و گاه گاه با بعضی تعبیرات عامیانه درآمیخته است.»( سبک شناسی شعرپارسی ،غلامرضایی ، ص ۲۶۸ )
۹ – ابهام در شعر نیما: یکی از ویژگی های اشعاراو دیریاب بودن و ابهام آن است.«مقصود ، پنهانکاری تعمدی و هنری است که خاستگاه آن در خلاقیت شاعر و تنوعاتی است که او در بیان شعری خود به کار می گیرد. شاعر ازطریق آن ، خواننده را به کشف ، تامل و لذت هنری می رساند.چنین ابهامی ، شعر را از سطح به عمق کشانده و می تواند خواننده آن را به فضای تازه ای از احساس و تفکر و تداعی ببرد.» ( تاملی در ادبیات امروز، باقی نژاد،ص۷۲)
۱۰ – نگاه و نگرش تازه نیما به هستی: «شعر نیما شعری است متفکرانه ، عمیق و فلسفی ، توام با ژرفکاوی و روشن بینی .» (جریان های شعری معاصر ، حسین پورچافی ، ص ۲۳۹ )
۱۱ – زبان سمبلیک و نمادین نیما: از آنجا که اشعار نیما دربردارنده انواع نماد مبتکرانه و ابداعی است،فهم دقیق و درست اشعار او منوط به درک و دریافت نمادهای آنهاست. او با توسل به زبان سمبلیک وبیانی رمزی، موضوعات اجتماعی و سیاسی عصر خود را بیان می کند و مورد انتقاد قرار می دهد. «نیما نخستین کسی است که در شعرفارسی بیان سمبلیک را به معنای واقعی و تعریف شده آن به کار بسته است.» (آیینه ای بی طرح ، جلیلی،ص ۶۱ )
۱۲ – رویکرد روایی و داستانگونگی: زبان شعرنیما علاوه بر رمزی و تمثیلی بودن با روایت و نقالی همراه است.«نیما در مسیر تکوین زبان شعری خویش به ترکیبی از بیان کنایی، سمبلیک ، وصفی و روایی دست یافت .»(تاملی در ادبیات امروز ، باقی نژاد ، ص ۷۲ ). لذا نیما در سروده هایش به ادبیات نمایشی و دراماتیک توجه می کند.
۱۳ – باستانگرایی درشعرنیما: همانگونه که در پیشانی این مقاله اشاره کردیم، نیما در ابتدا تابع سبک خراسانی است و حتی در قالب های نو نیز شاهد ویژگی های این سبک هستیم . به کارگیری واژه های کهنه ، استفاده از دو حرف اضافه برای یک متمم ، فاصله انداختن بین مضاف و مضاف الیه ضمیر به شیوه قدما ، کاربرد اشباع شده ی ساکن به جای کسره اضافه و…
از درون پنجره همسایه من
یا ز ناپیدای دیوار شکسته خانه من
از کجا یا از چه کس دیری است… (نیما)
۱۴ – استفاده از آواها و صداها در شعر نیما: به کارگیری صوت ها و آواها در شعر برای نیما نوعی بدعتگری و نوآوری به شمار می رود. «اسم صوت هایی که نیما به کار بسته است به دودسته می توان تقسیم نمود. دسته نخست صدای پدیده هایی چون سنگ و ساعت ، برگ و اشیاء مختلف است که هریک به گونه ای و برای مقصودی در شعر وی راه یافته اند: گمب وگمب هوهو . دسته دیگر صداهای جانداران و پرندگان گوناگونی است که نیما از نزدیک آنها را مشاهده نموده و صدایشان را شنیده است: قوقولی قو ، دودوک دوکا ، چوک چوک» ( آیینه ای بی طرح ، جلیلی ، ص ۸۷-۸۹)
۱۵ – صورخیال شعر نیما: صورت های خیال تازه با برداشت های جدید در شعرهای نیما کم نیست.اگر در سروده های او کند و کاوی داشته باشیم،«تشخیص – جان بخشی – جایگاهی عمده دارد ، آن چنانکه عنصری از طبیعت را گاه همچون خود می پندارد و او را درانجام دادن عملی همانند خود تصویر می کند یا شریک کار خویش می سازد .علاوه براین در شعر او
ترکیب های تشبیهی و استعاری نیز دیده می شود: رگهای صدا ، استخوان آرزو، عطسه شب ، ساحل آشوب …» (سبک شناسی شعرپارسی ، غلامرضایی ، ص ۲۷۱). علاوه بر تشبیه و انواع استعارات ،با کنایات ابداعی و ابتکاری ، تمثیل ها ، تلمیحات بومی و …نیز روبرو هستیم.
۱۶ – آفرینش واژه ها و ترکیبات نو: شاعر نکته یاب و نوبینی مانند نیما از آنجا که در شعر به دنبال نوجویی است ، طبعاً برای بیان دقیق و عمیق مقصود خود تلاش می کند که واژه ها و ترکیباتی نو خلق کند.از این رو در سروده های او با
واژه های جدید و خوش تراشی نظیر بیمارناک ، خنده ناک ، نازک آرا ، دوزخ آرا موجه می شویم که در این باره دکتر حقوقی در کتاب شعر زمان ماـ ۵(نیما یوشیج) به طور دقیق و مشبع به آن پرداخته است.
۱۷ – کاربرد تکرار در قالب مصرع آرایی و بندآرایی: در تعداد چشمگیری از اشعار نیما یک مصراع یا یک بند ، در آغاز و انجام شعر تکرار می شود که این شگرد ، حالتی دوار و گردنده به شعرها می دهد.شعرهایی مانند : آی آدمها ، تو را من چشم در راهم ، در شب سرد زمستانی ، هنگام که گریه می دهد ساز٫
۱۸ – هنجار گریزی در شعر نیما: تحول و دگرگونی در شعر نیما محدود به قالب شعر نیست، بلکه همه انواع دگرگونی ها در شعر او به چشم می خورد. او برای آنکه بتواند بر اندام فکر و اندیشه نو ، لباسی جالب و جاذب و نظرگیر بپوشاند، ازهرگونه تمهیدات و امکاناتی استفاده می کند. لذا هنجارگریزی،یکی از این امکانات زبانی او محسوب می شود. مهمترین هنجارگریزی های زبانی در شعر نیما به قرار زیر است:
الف ) هنجارگریزی های ناشی از کشف و شهود شاعر
ب ) هنجارگریزی ناشی از تعلق ذوقی و سبکی نیما به بسیاری از سنت های زبانی سبک کلاسیک
ج ) هنجارگریزی های ناشی از حضور اشیاء و طبیعت پیرامون شاعر
د ) هنجارگریزی های ناشی از تاثیر زبان محاوره و طبیعت نثر
(نگاهی به مهم ترین گونه های هنجارگریزی زبانی نیما ، عزیزی فر، نیک منش ، فصلنامه علمی و…دانشگاه الزهرا،سال ششم ، شماره ۱۰، بهار۹۳)
علاوه بر ویژگی های پیش گفته،به مواردی از قبیل: تلمیحات محلی و بومی،استفاده چشمگیر از جملات معترضه، بکارگیری اضافات مقلوب، توجه به شعریت کلام، توجه به گستره خیال،فشردگی و ایجاز کلام هم می توان اشاره کرد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* دبیر ادبیات فارسی نور مازندران

code