حمید حاجی پور
خانه را آذین بسته‌اند، پارچه نوشته‌ها آماده شده و ریسه‌ها برای چراغان کردن کوچه. قرار است حاجی بیاید. چند روزی به آمدن نمانده اما... باید همه را باز کنند و پارچه سیاه بزنند. شور و شوق ولیمه حاجی می‌شود تدارک عزا. عربستان امسال بوی مرگ پراکند و حج را به قربانگاه حاجیان تبدیل کرد؛ حادثه پشت حادثه، تراژدی پشت تراژدی و امضای نهایی این داستان تلخ و دنباله دار؛ لبخندی فرو خورده پشت شیشه‌های کاخ مشرف به منا که درشبکه‌های مجازی دست به دست شد. در کنار عکس روحانی در هواپیما که رنگ به رخساره نداشت و این پیام توییتری او که «به نیویورک رسیدم اما قلبم با خانواده قربانیان حادثه منا است.» بعد از مخابره نخستین خبرها، چند فیلم و عکس هم رسید. بعد اولین فایل صوتی که از کاربران ایرانی می‌خواست به اشتراک بگذارند تا همه بدانند علت اصلی ماجرا چه بوده؛ محافظان شاهزاده و 200 نیروی امنیتی راه را بند آوردند، جمعیت برگشت و حادثه‌ای که رقم خورد، شاهزاده گریخت.
لحظه حادثه را یک حاجی این طور برای ما شرح می‌دهد:
«من و پدرم در حال بازگشت از رمی جمرات بودیم که خیلی اتفاقی و ناخواسته با فشار ناگهانی جمعیت به کناری پرت شدیم. در حال ذکر گفتن بودیم که یکباره به جمعیت فشار وارد شد و خیلی از هم‌کاروانی‌هایم زیر دست وپا افتادند. درست مثل سیلی که همه چیز را خراب می‌کند. حادثه به حدی سریع بود که دقیقاً نمی‌دانستیم باید چکار کنیم یا به کجا فرار کنیم. تنها کاری که در آن شلوغی وحشتناک از دستم بر می‌آمد این بود که دست پدرم را بگیرم و به سمت خودم بکشم تا زیر دست و پا نماند. هنوز شوکه هستم.»
تا این لحظه راهی جز شبکه‌های مجازی نیست تا از جزئیات ماجرا مطلع شویم. حاجی ای که بدون ذکر نام حاضر به گفت‌و‌گو در تلگرام شده و می‌گوید: «صبح از چادرهایمان برای سنگ انداختن به شیطان همراه با حاجی‌های دیگر بیرون زدیم. پس از رمی جمرات در مسیر برگشت بودیم که موج شدیدی به راه افتاد. مسیر باریک و ازدحام خیلی زیاد بود راهی برای خلاصی از آن فشارنبود. آنهایی که وسط جمعیت بودند زمین خوردند و بقیه حاجی‌ها هم روی آنها افتادند.
فضا به‌خاطر ازدحام به حدی گرم بود که امکان نفس کشیدن وجود نداشت. صدای شیون زن‌ها و کمک خواستن کسانی که زیرپا له می‌شدند جمعیت را به وحشت انداخته بود. به نظرم همین وحشت آنی باعث شد خیلی‌ها امیدشان را برای نجات از دست بدهند. کسانی که مثل ما در حاشیه بودند سعی می‌کردند جان خود را نجات دهند و هر کس به فکر خودش بود.
شرایط خیلی سخت بود، در حالی که به دنبال راهی برای جدا شدن از جمعیت بودم پدرم از هوش رفت و با هزار زور و زحمت و البته کمک خدا توانستم جانش را نجات بدهم. هنوز فریاد مردم در گوشم است و حالت‌های صورتشان که چطور با مرگ دست و پنجه نرم می‌کردند. نکته‌ای که برایم عجیب است تأخیر سازمان‌های امدادی عربستان برای نجات جان حاجیان بود. به نظرم اگر آنها سرعت بیشتری به خرج می‌دادند خیلی از کسانی که زیر دست و پا مانده بودند از مرگ نجات می‌یافتند.»
پیام صوتی حاجی دیگری که صحنه‌های دلخراشی را با صدای لرزان بازگو می‌کند و صدای آژیر آمبولانس‌ها که در این پیام شنیده می‌شود گویای وخامت اوضاع است: «سلام دوستان. یک نفر توضیح بده و این مسأله را در شبکه‌های اجتماعی پخش کنه. من خودم الان فیلم گرفتم. پلیس سعودی با ماشین و سربازهایشان آمدند و راه را بستند و بیش از 100 نفر به خاطر گرمازدگی و ازدحام زیر دست و پا ماندند. خیلی از زائران ایرانی خانه خدا به رحمت خدا رفتند.»
پس از این اتفاق تلاش‌های خودجوش هموطنان‌مان برای شناسایی قربانیان آغاز شد. اخبار گویای آن بود که 30 نفر از حاجیان ایرانی در این حادثه از دنیا رفته‌اند و 50 تن نیز مصدوم شده‌اند. اما لحظه به لحظه این اعداد و ارقام تغییر کرد و آمارگیری از چادرهای ایرانی‌ها و پرس و‌جو از خانواده‌ها نشان داد که 131 تن در دم جان باخته‌اند و 60 تن نیز در بیمارستان‌های سعودی و هلال احمر بستری هستند.
آمارهای سازمان حج در این باره نشان می‌دهد که در حج امسال یک میلیون و 700هزار زائر از کشورهای مختلف در این مراسم حضور داشته‌اند و طبق اخباری که تا جمعه شب مخابره شد هزار و 300 تن جان خود را از دست دادند. آماری که اگر با حادثه سقوط جرثقیل جمع کنیم می‌شود هزار و 410 نفر یعنی مرگبارترین مناسک حج در طول سال‌های گذشته!
سعید اوحدی، رئیس سازمان حج و زیارت در این رابطه با انتقاد از عملکرد سعودی‌ها عنوان کرد با تلاش‌های بسیار و شناسایی سایر کشته شدگان، پیکر قربانیان حادثه رمی جمرات از امروز(دوشنبه) وارد کشور خواهد شد.
ماجرای رمی جمرات به روایت رسانه‌های خارجی
رسانه‌ها و محافل خبری جهان، کمانه‌زنی‌های مختلفی درباره دلایل بروز این فاجعه ارائه کرده‌اند. روزنامه لبنانی الدیار در این باره نوشت: «حقیقت این است که هنگام ازدحام حجاج در منا، محمدبن سلمان پسر شاه عربستان (جانشین ولیعهد و وزیر دفاع این کشور) تصمیم گرفت در این مراسم شرکت کند که حضور وی با اسکورت 200 نیروی ارتشی و 150 نیروی پلیس همراه بود.
این حادثه زمانی رقم خورد که شاهزاده در جریان عکس حرکت حجاج قصد ترک محل را داشت که با توجه به تراکم جمعیت، بسیاری از حاجی‌ها زیر دست و پا ماندند و فاجعه‌ای بزرگ رخ داد.»
روزنامه دیلی تلگراف نیز در گزارشی ویژه با اشاره به بکارگیری دستگاه‌های رایانه‌ای پیچیده کنترل جمعیت از سوی مقامات سعودی در ایام حج فاش کرد که راه‌های ورودی به پل جمرات که حادثه مرگبار در آن رخ داد، تحت پوشش کامل این سیستم پیشرفته نبودند. این حادثه در حالی رخ می‌دهد که به دنبال آخرین حادثه مرگبار در مراسم حج سال2006 که 346 نفر کشته شدند، شرکت انگلیسی «کراود ویژن» مسئولیت راه‌اندازی یک سیستم رایانه‌ای پیشرفته به منظور کنترل جمعیت در این منطقه را برعهده گرفت و مقامات سعودی با توجه به نصب نرم‌افزارهای تجزیه و تحلیل آماری و پیچیده جمعیت که متصل به اتاق کنترل مرکزی است می‌توانند آخرین وضعیت مربوط به تردد جمعیت در محل را با دقت بسیار زیاد پیش‌بینی کنند و مانع از بروز اتفاقات اینچنینی شوند.»
روزنامه گاردین با اشاره به حضور سالانه 2 میلیون زائر بیت الله الحرام برای ادای مناسک حج در مکه و اینکه دور از ذهن نیست که شلوغی بیش از حد یکی از دلایل این فاجعه باشد، می‌نویسد: «تأثیر این حادثه دو چندان است زیرا با حادثه چند روز پیش سقوط جرثقیل غول پیکر در حرم کعبه همزمان شد.
ازدحام بیش از حد، تشدید ساخت و ساز، ضعف سازماندهی و پاسخ به شرایط اضطراری، همه و همه دست به دست هم داد تا این حادثه ناگوار رخ دهد.»
باید اشاره کنیم در حالی که رهبر کاتولیک‌های جهان هنگام ورود به شهر نیویورک جان باختن حجاج در منا را به مسلمانان تسلیت گفت رسانه‌های این کشور به جزئیات این حادثه و پوشش رسانه‌ای آن اشاره‌ای نداشتند و بیش از هر خبری به سفر پاپ فرانسیس به کشور امریکا و بازتاب آن پرداختند.
تناقض‌گویی‌های مسئولان عربستانی
هنوز چند ساعتی از رخ دادن این حادثه نمی‌گذشت که واکنش‌های ضد و نقیض مسئولان عربستانی به اوج خود رسید.
رئیس پلیس عربستان با برگزاری کنفرانس خبری عنوان کرد هیچ یک از مقامات این کشور مقصر نیستند و عربستان مسئول حماقت‌های دیگران نیست: «ما هرسال به تمام کشورها اعلام می‌کنیم که نماینده‌های خودشان را آموزش بدهند و این تقصیر ما نیست.
این اتفاق به دلیل ضعف برنامه‌ریزی ما نیست و هنوز برای‌مان مسجل نشده که برنامه‌های ما ایراد داشته است.
اما اگر به این نتیجه برسیم مطمئناً برای سال‌های آینده تغییراتی را اعمال خواهیم کرد.»
وی در بخش دیگری از اظهاراتش افزود: «هدف ما از این کنفرانس خبری جلوگیری از این شایعات است و تأکید می‌کنم برنامه‌ریزی ما ایرادی نداشته و مقصر اصلی این ماجرا حجاج و ازدحام بیش از حد آنها بوده است.»
در ادامه این واکنش‌ها ملک سلمان بن عبدالعزیز، پادشاه عربستان دستور عجیب و شتابزده‌ای را صادر کرد. طبق اعلام برخی منابع خبری، وی با اشاره به اینکه 28 مسئولی که باید زائران را در منا هدایت می‌کردند محل خدمت‌شان را ترک کرده‌اند، دستور به اعدام و گردن زدن آنها داد.
در حالی که شاه عربستان وزیر حج و امور شهر و روستاهای این کشور را به‌خاطر وقوع این حادثه برکنار کرد، ژنرال منصور الترکی سخنگوی وزارت کشور عربستان گرمای هوا و خستگی را عامل اصلی حادثه دانسته و کشورش را از مسئولیت بروز چنین پیشامدی مبرا کرد.
واکنش مقامات کشورمان به حوادث پی درپی حج
ساعاتی پس از حادثه منا رهبر معظم انقلاب با اعلام 3 روز عزای عمومی و تسلیت به بازماندگان و خانواده‌های قربانیان بیان کردند: «دولت سعودی موظف است مسئولیت سنگین خود را در این حادثه تلخ بپذیرد و به لوازم آن به قاعده حق و انصاف عمل کند. مدیریت غلط و اقدامات ناشایسته که عامل این فاجعه بوده نباید از نظر دور بماند.»
دکتر حسن روحانی رئیس جمهوری نیز بعد از ورود به نیویورک برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل از عربستان سعودی خواست که با ستاد حج و بعثه رهبر ایران برای امدادرسانی به زائران ایرانی همکاری کند.
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام: «اگرچه مرگ مظلومانه حجاج خانه خدا در احرام؛ آن‌هم قبل از اتمام اعمال حج و در منا به مصداق آیه «و من یخرج من بیته مهاجرا الی الله و رسوله ثم یدرکه الموت فقد وقع اجره علی الله» اجر عظیمی در بارگاه الهی دارد اما از تقصیر و سوءمدیریت مسئولان نظم این مراسم عظیم در دولت عربستان کم نمی‌شود و در قبال آن مسئولند و باید برای دنیای اسلام توضیح دهند.»
علی لاریجانی رئیس مجلس شورای اسلامی: «لازم است چگونگی مدیریت این مراسم عظیم الهی از سوی تمامی کشورهای مسلمان، سازمان همکاری‌های اسلامی و بین المجالس اسلامی مورد ارزیابی و بررسی قرار گرفته و تمهیدات لازم برای برگزاری مراسم مطلوب حج اندیشیده شود.»
آیت‌الله محمد امامی کاشانی، امام جمعه موقت تهران: «اینکه بگویند حجاج خودشان بی‌نظمی کرده‌اند و هوا گرم بود، دنیا نمی‌پذیرد و این دروغ است.
اصل قصه را همه می‌دانند که آن بی‌لیاقتی مدیریت حج بوده و راه را بستند و وضع را به این صورت در‌آوردند. بنابراین عربستان باید آن را پذیرفته و این کار غلط را غلط بداند و مدیران را نیز مؤاخذه کند.»
نگاهی به حوادث حج از گذشته تا امروز
در طول سال‌های گذشته برپایی مراسم حج ابراهیمی هرازگاهی با حوادث تلخ و ناگواری همراه بوده و کشورهای دیگر برای برپایی مناسکی بدون حادثه و مدیریتی بی‌نقص انتظاراتی از دولت عربستان داشته‌اند که البته تقریباً هیچگاه محقق نشده است.
19 آذر سال 54- آتش سوزی در چادر زائران بر اثر انفجار کپسول گاز و جان باختن بیش از 200 حاجی.
29 آبان 58 – حمله مردان مسلح مخالف حکومت سعودی به مسجدالحرام و گروگانگیری ده‌ها زائر و در پی آن درگیری مأموران امنیتی با آنها و کشته شدن 150 حاجی و زخمی شدن 560 تن.
9 مرداد 66 – قتل عام 400 حاجی ایرانی.
11 تیر 69 – بر اثر ازدحام و از کار افتادن دستگاه‌های تهویه هوا و هرج و مرج داخل تونل منتهی به اماکن مذهبی مکه هزار و 426 نفر خفه شده و زیر دست و پا جان باختند.
3خرداد 73 – بر اثر ازدحام و هرج و مرج در مراسم پرتاب سنگ به خانه شیطان در منا 270 حاجی زیر دست و پا از دنیا رفتند.
17 اردیبهشت 74- در حادثه آتش سوزی چادر زئران 3 نفر کشته و 99 نفر مجروح شدند.
26 فروردین 76- در آتش سوزی بزرگ اردوگاه زائران در منا 340 تن کشته و 180 نفر زخمی شدند.
15 اسفند 79- در رمی جمرات 35 حاجی زیر دست و پا جان باختند.
22 بهمن 81 – ازدحام بیش از حد در مراسم رمی جمرات و مرگ 14 زائر.
12 بهمن 82 – مرگ 251 زائر در رمی جمرات.
3بهمن 83 – مرگ 3تن در رمی جمرات.
16 دی84 - فرو ریختن هتلی در مکه و کشته شدن 76تن.
22 دی 84 – مرگ 360 تن در مراسم رمی جمرات.
20 شهریور94 - سقوط جرثقیل و کشته شدن 110 زائر و زخمی شدن 400تن دیگر.
2مهر 94 - ازدحام در مراسم رمی جمرات و کشته شدن 1300 تن و زخمی شدن 800 حاجی.