مسعود فاتح، تحلیلگر حوزه فناوری‌های نوین در سرمقاله شماره 122 ماهنامه نسل چهارم نوشت:
به گزارش سیتنا، هوش مصنوعی (AI) به عنوان یکی از اصلی‌ترین محرک‌های تحول دیجیتال در جهان، در ایران نیز به سرعت در حال شکل‌گیری است. پژوهش‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان و برنامه‌های ملی نشان می‌دهند که کشور در مسیر توسعه فناوری‌های نوین قدم گذاشته، اما چالش‌های زیرساختی، قانونی و اقتصادی همچنان مانع بهره‌برداری کامل از ظرفیت این فناوری هستند.
جایگاه ایران در سطح جهانی
بر اساس تازه‌ترین گزارش سازمان ملل متحد (UNCTAD) در سال ۲۰۲۵، ایران در شاخص «آمادگی فناوری‌های مرزی» شامل هوش مصنوعی، در رتبه ۷۲ از ۱۶۶ کشور جهان قرار گرفته است. همچنین با استناد به شاخص «آمادگی دولت‌ها برای هوش مصنوعی»(GAI) در سال ۲۰۲۴، ایران با کسب امتیاز 88/43 در جایگاه ۹۱ از میان ۱۸۸ کشور جهان قرار گرفته است که هرچند نسبت به سال گذشته ۳ رتبه بهبود یافته، اما همچنان با کشورهای پیشتاز منطقه فاصله زیادی دارد.
لذا کشور ما نیازمند تقویت زیرساخت‌های دیجیتال، مهارت‌های تخصصی نیروی انسانی، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، و ظرفیت‌سازی صنعتی است تا بتواند از این فناوری‌ها به‌طور مؤثر بهره‌برداری کند.اما از منظر علمی، ایران با انتشار حدود ۸۶ هزار مقاله پژوهشی در زمینه هوش مصنوعی، در رتبه ۱۳ تا ۱۴ جهان قرار دارد. همچنین در حوزه منابع انسانی متخصص، ایران رتبه ۷ دنیا را داراست که نشان‌دهنده ظرفیت علمی و آموزشی بالای کشور در این حوزه است.
بازار و زیست‌بوم داخلی
مطابق گزارش ها هم اکنون چند صد شرکت دانش‌بنیان و استارتاپ فعال در حوزه هوش مصنوعی شناسایی شده‌اند. ارزش بازار این حوزه تا پایان سال ۱۴۰۳ حدود ۱۶۰۰ میلیارد تومان برآورد شده بود و انتظار می‌رود این رقم با نرخ رشد سالانه ۲۰ درصد طی سه سال آینده افزایش یابد.
بخش‌هایی مانند پزشکی هوشمند، بینایی ماشین، پردازش زبان فارسی، تحلیل داده‌های بزرگ و امنیت سایبری از جمله حوزه‌هایی هستند که بیشترین رشد را تجربه کرده‌اند. این موضوع نشان می‌دهد بازار داخلی نه تنها پژوهش محور، بلکه کم کم وارد مرحله کاربردی و تجاری‌سازی شده است.
اقدامات سیاستی و حکمرانی
تصویب سند ملی هوش مصنوعی ایران و تأسیس سازمان ملی هوش مصنوعی گام‌های موثری در این حوزه است که انتظار می‌رود با پیشبرد اهداف آن، چارچوبی برای توسعه و مدیریت این فناوری ایجاد شود. بر اساس هدف‌گذاری سند ملی هوش مصنوعی، ایران در افق ۱۴۱۲، بین ۱۰ کشور برتر هوش مصنوعی در دنیا قرار خواهد داشت تا با استفاده از این فناوری در حکمرانی، موضوعات کلان کشور، ثروت آفرینی، ارزش آفرینی، تأمین سلامت، رفاه، امنیت و آسایش مردم، بیشترین پیشرفت ایجاد شود.
فرصت‌های موجود
1 - ظرفیت علمی و نیروی انسانی: رتبه ۷ دنیا در نیروی انسانی متخصص.
2 - زیست‌بوم شرکت‌های فناور: چند صد شرکت فعال با تمرکز بر محصولات مبتنی بر یادگیری ماشین و داده‌کاوی.
3 - بازار منطقه‌ای: نیاز بالای کشورهای همسایه به خدمات هوش مصنوعی فرصت صادرات فناوری و توسعه همکاری‌های منطقه‌ای را فراهم می‌کند.
4 - کاربردهای کلیدی داخلی: هوش مصنوعی می‌تواند در حوزه سلامت، حمل‌ونقل، کشاورزی هوشمند، مدیریت شهری و حتی آموزش کاربرد عملی داشته باشد.
این ظرفیت‌ها می‌تواند باعث افزایش بهره‌وری، کاهش هزینه‌ها و توسعه نوآوری در صنایع مختلف شود.
چالش‌های اساسی
با وجود فرصت‌ها، موانع مهمی وجود دارد که توسعه هوش مصنوعی در ایران را کند کرده است:
• کمبود داده و زیرساخت محاسباتی: دسترسی محدود به داده‌های باکیفیت و سرورهای قدرتمند باعث شده آموزش مدل‌های بزرگ و دقیق با محدودیت مواجه شود.
• پذیرش پایین در صنعت: میزان کاربرد عملی هوش مصنوعی در شرکت‌ها حدود یک‌سوم میانگین جهانی است و این موضوع نشان می‌دهد که این فناوری هنوز به شکل گسترده به کسب‌وکارها وارد نشده است.
• مقررات و حکمرانی: ابهامات موجود در قوانین مربوط به داده، حریم خصوصی و امنیت سایبری، خطرات احتمالی اخلاقی و حقوقی را افزایش داده است.
• سرمایه‌گذاری محدود: نسبت به کشورهای منطقه مانند امارات و عربستان، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و دولتی در این حوزه بسیار اندک است.
• تحریم‌ها: محدودیت کشور ما در دسترسی به فناوری‌های پیشرفته سخت‌افزاری و نرم‌افزاری حوزه هوش مصنوعی قابل توجه است.
چشم‌انداز و پیشنهادها
کارشناسان معتقدند با اتخاذ استراتژی مناسب، ایران می‌تواند ظرف پنج سال آینده، رتبه جهانی خـود را در شاخص‌های آماده‌سـازی هوش مصنوعی بــه زیـر ۶۰ برساند.
چند محور کلیدی برای تحقق این هدف عبارتند از:
1 - ایجاد زیرساخت داده و ابر ملی هوش مصنوعی برای تسهیل آموزش مدل‌های بزرگ و پردازش داده‌های حجیم.
2 - حمایت مالی از استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان از طریق صندوق‌های جسورانه و تسهیلات دولتی.
3 - تدوین مقررات شفاف و جامع برای حکمرانی اخلاقی و امنیتی هوش مصنوعی.
4 - ایجاد شبکه همکاری منطقه‌ای و بین‌المللی با کشورهای همسایه و مشارکت در پروژه‌های جهانی.
5 - تمرکز بر کاربردهای ملی اولویت‌دار مانند سلامت، حمل‌ونقل هوشمند، مدیریت بحران و محیط زیست، تا نتایج ملموس و ارزش اقتصادی ایجاد شود.
این اقدامات می‌تواند باعث شود ایران از مرحله پژوهش و تئوری به مرحله بهره‌برداری عملی و تجاری هوش مصنوعی برسد و سهم واقعی خود را در اقتصاد دیجیتال و فناوری منطقه‌ای ایفا کند.
جمع‌بندی
هوش مصنوعی در ایران وارد فاز کاربردی شده و ظرفیت علمی، نیروی انسانی و زیست‌بوم فناورانه وجود دارد تا این فناوری به یکی از ارکان اصلی توسعه اقتصادی و صنعتی کشور تبدیل شود.
با این حال، موفقیت بلندمدت نیازمند هماهنگی بین دولت، بخش خصوصی و دانشگاه‌ها، تقویت زیرساخت‌ها و سرمایه‌گذاری پایدار است. اگر این مسیر با دقت طی شود، ایران می‌تواند طی پنج سال آینده به یکی از بازیگران تاثیرگذار منطقه‌ای در حوزه هوش مصنوعی تبدیل شود و فرصت‌های اقتصادی و فناورانه مهمی ایجاد کند.
