کشف ابزارهای سنگی سه میلیون ساله در کنیا نشان می‌دهد نیاکان ما چگونه با یک فناوری ساده، ۳۰۰ هزار سال در برابر دگرگونی‌های اقلیمی دوام آوردند.
در محوطه‌ای باستانی در کنیا، پژوهشگران شواهدی از یک پایداری فرهنگی شگفت‌انگیز یافته‌اند: انسان‌تباران باستانی برای ۳۰۰ هزار سال، با وجود دگرگونی‌های شدید آب‌وهوایی، به یک نوع فناوری ابزارسازی سنگی وفادار ماندند. قدیمی‌ترین ابزارهای کشف‌شده در این مکان به ۲٫۷۵ میلیون سال پیش برمی‌گردند. این کشف که در محوطه‌ای به نام نوموروتوکنان انجام شده، نشان می‌دهد چگونه یک فناوری ساده می‌تواند به لنگری برای بقای نیاکان ما در دنیایی پرآشوب تبدیل شود.
به‌گزارش ارزتکنیکا، دیوید برون، باستان‌شناس از دانشگاه جرج واشینگتن، به همراه همکارانش ابزارهای سنگی را از لایه‌ای با قدمت ۲٫۷۵ میلیون سال در محوطه‌ای به نام نوموروتوکنان در کنیا کشف کرده‌اند. این ابزارها نمونه‌های کلاسیک از نوعی ابزار موسوم به «اولدوان» هستند؛ نخستین نوع ابزارهای تیز و لبه‌دار که به‌دست انسان‌تباران ساخته شده‌اند. بر اساس یافته‌های پژوهشی تازه، ابزارهای یافت‌شده در نوموروتوکنان از قدیمی‌ترین ابزارهای اولدوانی شناخته‌شده هستند؛ تنها سه محوطه‌ی دیگر در آفریقا ابزارهایی قدیمی‌تر از ۲٫۶ میلیون سال دارند.
تکه‌سنگ‌های هم‌اندازه کف دست که از سنگ‌های رودخانه‌ای با بریدگی‌هایی در یک یا دو سمت برای ایجاد لبه‌های تیز ساخته شده‌اند، در زمان خود (حدود ۲٫۹ تا ۱٫۷ میلیون سال پیش) نوعی فناوری پیشرفته به‌شمار می‌رفتند. از دیدگاه باستان‌شناسی، این بازه‌ی زمانی فوق‌العاده طولانی است؛ آن‌قدر که چندین گونه و حتی بیش از یک سرده از انسان‌تباران را دربر‌می‌گیرد. آخرین انسان‌تبارانی که از ابزارهای اولدوان استفاده می‌کردند، از نظر ظاهر، رفتار و احتمالاً سبک زندگی، تفاوت چشمگیری با نخستین سازندگان آن داشتند، اما فناوری ابزارسازی در تمام این دوران طولانی تقریباً بدون تغییر باقی ماند.
باستان‌شناسان معمولاً تنها بخش‌های کوتاهی از این تاریخ عظیم را در هر محوطه که معادل یکی دو نسل از انسان‌تباران است، مشاهده می‌کنند. از این رو، وجود لایه‌های متعددی از رسوبات در نوموروتوکنان که طی ۳۰۰ هزار سال پیوسته ابزارهای مشابهی را در خود دارند، کشفی بسیار نادر است. این رسوبات رودخانه‌ای که در میانشان لایه‌هایی از خاکستر آتشفشانی نیز دیده می‌شود، ردپای ۳۰۰ هزار سال تکرار یک مهارت را نشان می‌دهند: ساختن همان نوع ابزار با همان دقت و مهارت، تا حدود ۲٫۴۴ میلیون سال پیش.
برای درک بهتر، کافی است تصور کنیم اعضای یک یا چند گونه انسان‌تبار باستانی، دانش ساخت این ابزارهای سنگی را در همین یک محل، نسل‌به‌نسل و در حدود ۱۰ هزار نسل (با فرض میانگین ۳۰ سال برای هر نسل) منتقل کرده‌اند. برون در این‌باره گفت: «این محوطه روایتی خارق‌العاده از تداوم فرهنگی را آشکار می‌کند.»
شرایط سخت به خلق ابزار می‌انجامد
لایه‌های نوموروتوکنان دوره‌ی گذار میان «پلیوسن» و «پلیستوسن» را دربر می‌گیرند؛ زمانی که اقلیم زمین پس از دو تا سه میلیون سال گرما، به‌تدریج خنک‌تر و خشک‌تر شد. بررسی دانه‌های گرده و بقایای گیاهی میکروسکوپی در رسوبات نشان می‌دهد که تالاب‌های ساحلی به‌آرامی خشک شدند و جای خود را به چمنزارهای خشک با درختچه‌های پراکنده دادند. در بازه‌های کوتاه‌تر زمانی نیز، نشانه‌هایی از آتش‌سوزی‌های گسترده (وجود ذرات ریز زغال)، خشکسالی و تغییر مسیر رودخانه‌ها دیده می‌شود.
راحب کینیانجوی، باستان‌شناس از دانشگاه ملی کنیا، در بیانیه‌ای گفت: «با وجود تغییر پوشش گیاهی، ابزارسازی ادامه یافت. این به معنای تاب‌آوری است.»
ساخت ابزارهای سنگی تیز احتمالاً به نسل‌های متوالی انسان‌تباران کمک کرد تا در برابر تغییرات و خشکی محیط دوام بیاورند. در دوران گرم‌تر پلیوسن یافتن غذا ساده‌تر بود، اما با خشک‌ترشدن اقلیم، آن‌ها ناچار شدند از لاشه‌ها تغذیه کنند یا برای یافتن ریشه و غده‌ی گیاهان، زمین را بکاوند. روی یکی از استخوان‌های حیوانی در نوموروتوکنان، آثار بریدگی دیده می‌شود که نشان می‌دهد انسان‌تباران گوشت را با ابزار بریده‌اند؛ کاری که با دست و دندان‌هایشان ممکن نبود. ابزارها همچنین برای بیرون‌آوردن غده‌ها و ریشه‌ها از خاک به کار می‌رفتند.
احتمال دارد از چوب‌های تیز نیز برای این کار استفاده شده باشد، اما چوب به‌ندرت در گذر زمان حفظ می‌شود؛ بنابراین تنها ابزارهای سنگی و استخوان‌های بریده‌شده شواهد قطعی دانشمندان هستند. به گفته‌ی دن رولیر، باستان‌شناس از دانشگاه اوترخت و از نویسندگان پژوهش، این شواهد بازتاب «یکی از کهن‌ترین عادت‌های ما انسان‌هاست: استفاده از فناوری برای حفظ ثبات در برابر تغییر.»
روایتی به قدمت زمان
محوطه‌ی نوموروتوکنان همچنین می‌تواند نشانه‌ای از این باشد که فناوری اولدوانی حتی قدیمی‌تر از آن چیزی است که تاکنون تصور می‌شد. ابزارهای لایه‌های عمیق‌تر این محل، حاصل کار ابزارسازانی ماهر بوده که می‌دانستند دقیقاً در کدام نقطه و با چه زاویه‌ای باید به سنگ ضربه بزنند تا تراشه‌ای مناسب جدا شود. آن‌ها همچنین سنگ‌های مناسب را با دقت انتخاب می‌کردند؛ مثلاً چرت دانه‌ریز (کالسدونی) که برای تراشیدن بسیار مناسب است. این یعنی ابزارها کار انسان‌تبارانی نبوده که تازه و تصادفی کشف کرده باشند «چگونه باید سنگ‌ها را به هم بکوبند.»
نیگوس باراکی، باستان‌شناس از دانشگاه جرج واشینگتن و یکی از نویسندگان مطالعه، می‌گوید: «یافته‌ها نشان می‌دهد که حدود ۲٫۷۵ میلیون سال پیش، انسان‌تباران در ساخت ابزارهای تیز مهارت بالایی داشتند؛ یعنی منشأ فناوری اولدوانی ممکن است قدیمی‌تر از برآوردهای پیشین باشد.» اگر باستان‌شناسان بتوانند محوطه‌های بیشتری مانند نوموروتوکنان بیابند، شاید بتوانند نخستین فصل‌های مبهم از داستان دیرینه‌ی ارتباط میان انسان‌تباران و فناوری را آشکار سازند.
در سال ۲۰۱۵، ابزارهایی سنگی با قدمت ۳٫۳ میلیون سال در محوطه‌ای دیگر در کنیا به نام «لومکوی» کشف شد که به‌نظر می‌رسد پیش‌درآمدی بر ابزارهای اولدوانی باشند. این ابزارها شامل هسته‌های بزرگ سنگی با فرورفتگی‌های ناشی از ضربه‌های مکرر و تعدادی تراشه سنگی هستند که عمداً از سنگ جدا شده‌اند. با‌این‌حال، تاکنون هیچ محوطه‌ی دیگری با ابزارهایی مشابه لومکوی پیدا نشده است؛ بنابراین هنوز مشخص نیست آن ابزارها حاصل نوآوری مقطعی یا بخشی از سنتی قدیمی‌تر بوده‌اند.
امروزه نیز شامپانزه‌های وحشی از سنگ‌های گرد به‌عنوان چکش برای شکستن دانه‌ها و استخوان‌ها (برای رسیدن به مغز استخوان خوش‌طعمشان) استفاده می‌کنند و در این فرآیند گاهی تراشه‌هایی از سنگ جدا می‌شود. به‌راحتی می‌توان تصور کرد که یکی از نیاکان باهوش ما در گونه‌ی آسترالوپیتکوس از همین اتفاق ساده الهام گرفته و به این نتیجه رسیده باشد که «می‌شود عمداً سنگ‌ها را تیز کرد!» از این منظر، لومکوی شاید نقطه‌ای میانی بین چکش‌های سنگی شامپانزه‌ها و ابزارهای برنده‌ی اولدوان باشد، اما واقعیت احتمالاً پیچیده‌تر از این روایت ساده است.
در نهایت، محوطه‌ی نوموروتوکنان ممکن است یکی از شواهدی باشد که نشان دهد تمایل انسان به ساخت ابزار، حتی از آخرین نیاکان مشترک با شامپانزه‌ها نیز قدیمی‌تر است. سوزانا کاروالو، باستان‌شناس در پارک ملی گورونگوسا در موزامبیک و از نویسندگان مقاله، می‌گوید: «یافته‌های ما نشان می‌دهد استفاده از ابزار شاید سازگاری عمومی‌تری در میان نخستین نیاکان ما بوده است.»
مطالعه در نشریه نیچر منتشر شده است.
منبع: زومیت
∎