سرویس میهن و مقاومت خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) -محمد اسماعیل حاجی علیان؛ نویسنده و استاد دانشگاه: احمد دهقان را اگر نشناسید، با یک جستجوی ساده به اینچنین متنی می رسید: «احمد دهقان در سال ۱۳۴۵ در کرج به دنیا آمد. هنوز نوجوان بود که جنگی میان ایران و عراق در گرفت. او نیز مانند بسیاری از همسالانِ خود، راهی جبهه شد و از پانزده تا بیست‌ودوسالگی را در جبهه‌های جنگ گذراند. پس از اتمام جنگ، دهقان تحصیلات دانشگاهی را با رشته‌ی مهندسی برق آغاز کرد. مدتی نیز به مطالعه‌ی رشته‌ی علوم اجتماعی پرداخت و در نهایت، در رشته‌ی مردم‌شناسی موفق به اخذ مدرک کارشناسی ارشد شد. علاقه‌ی احمد دهقان به نویسندگی و بیان تجربیاتش از حال و هوای جنگ، باعث شد دست به قلم ببرد و به نوشتنِ خاطرات و رویدادهای جنگ بپردازد. اولین رمان احمد دهقان با عنوان «سفر به گرای ۲۷۰ درجه» در سال ۱۳۷۵ منتشر شد. این کتاب جوایز متعددی نظیر بیست سال داستان‌نویسی، بیست سال ادبیات پایداری، چهارمین دوره کتاب سال دفاع مقدس و سرزمین ناشناخته را کسب کرده است. احمد دهقان علاوه بر نگارش کتاب، مقالاتی را نیز در حوزه‌ی رشته‌ی تحصیلی خود و همین‌طور مباحث نظریِ ادبیات از جمله خاطره‌نگاری، به‌ویژه خاطرات جنگ ایران و عراق، به رشته‌ی تحریر درآورده است.»

و اگر بیشتر بشناسیدش می دانید که از نویسندگان برجسته و تاثیرگذار ادبیات دفاع مقدس است که دو اثر «سفر به گرای ۲۷۰ درجه» و «من قاتل پدرتان هستم»، هر کدامشان می توانست حاصل یک عمر نویسندگی باشد. احمد دهقان کتب متعددی را هم در حوزه خاطره تدوین کرده است و سالیان سال کارشناس این حوزه بوده است. حاصل این تجارب شخصی، و دانش و آگاهی، توسط این رزمنده جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، در کتابی به نام «خاک و خاطره» در سال ۱۴۰۳ به زیور طبع آراسته شده که موضوع این نوشته است.

متون علمی به سه دسته کلی تقسیم می‌شوند؛ دسته اول علم محض است. دسته دوم تجربه محض است و دسته سوم؛ پُلی میان علم و تجربه، توأمان است. هر کدام از این سه گونه متون علمی، مخاطبان خاص خود را دارند. مخاطبان علم محض، دانشمندان و متفکران هستند که دسترسی به علم را دارند و تجربه‌ای جدید و نوین از علم را در آن کتب بررسی می‌کنند. در دسته دوم دانشمندان و متفکرین تجربه‌ای که در علم داشته‌اند را انتقال می‌دهند و به نوعی تجربه نگاری علمی است، از کشف جدید یا دریافت جدیدی از علم، اما در دسته سوم راهبرد نه علم محض است و نه تجربه محض، پلی است میان علم نگاری و تجربه نگاری. تقریباً بیشینه متون علمی را به خود اختصاص می‌دهد. کتاب خاک و خاطره احمد دهقان که با نشر خط مقدم در سال ۱۴۰۳ در ۲۴۸ صفحه به زیور طبع آراسته شده و روانه بازار کتاب شده است، از گونه سوم است. نه علم محض است و نه تجربه محض.

احمد دهقان خود تلفیقی از هر دو گونه نویسندگی است. دهقان که خود از نویسنده‌های جنگ کرده به قول خودش در همین کتاب و تدوینگر کتاب خاطرات است و عمری را در این وادی گذرانیده، چکیده علم و تجربه‌اش را در این کتاب به مخاطبان عرضه می‌دارد.

کتاب از بخش‌های مختلف تشکیل شده. در بخش اول و یادداشت نویسنده که در آن به دسته‌بندی خاطره نویسی از جنگ پرداخته و با نمونه شاهدهایی کاربردی، از متون چشمگیر و برجسته هر دسته به معرفی آن دسته‌ها می‌پردازد.

در فصل اول فراز و فرود خاطره نویسی در ایران، زیر نگاه تیز و منتقدانه دهقان قرار می‌گیرد. از زخم هجوم ارتش تزاری روس به ایران، در زمان فتحعلی شاه قاجار و مبارزات عباس میرزا نائب السلطنه و یارانش در برابر این هجوم، آغاز می‌شود. آن شکست در جبهه و باختن قسمت‌های زیادی از خاک شمال ایران در معاهده‌های گلستان و ترکمنچای را دلیل بر عقب ماندگی ایرانیان از قافله علم معین می‌کند که جلوه اش در دستاوردهای علمی سپاه روس‌ها مشهود است که با استفاده از سلاح‌ها آتشین و به ارتش منظم آنان نمود می‌یابد.

این شکست سرآغاز نهضت آموختن علوم و فنون جدید از غرب و فرنگ است. اولین سفرنامه از فرنگ که توسط میرزا صالح، اندکی پس از بازگشت به ایران، در سال ۱۱۹۸ خورشیدی و ۱۸۱۹ میلادی نوشته می‌شود، اولین خاطره نویسی نوین ایرانی است.

در این مسیر از آغاز تا به امروز، سیری از تاریخ سفرنامه نویسی مسلمانان از ایران به همراه دلایل نوشتن آن ارائه می‌شود که خواندنیست. روایت به همین منوال پیش می رود تا اولین خاطره نویسی به شیوه نوین ایرانی، یعنی کتاب «جنگ ایران و انگلیس در محمره» (خرمشهر) نوشته یاور فراهانی؛ خانلر میرزا احتشام الدوله، به سال ۱۲۷۳ قمری مصادف با ۱۲۳۵ خورشیدی چاپ شده است که البته بسیار هم خواندنی است.

در فصل دوم به رصد خاطرات انقلاب و دفاع مقدس می‌پردازد و از اثر خاطره - داستان محمود گلابدره‌ای با نام «لحظه‌های انقلاب» و بعد از کتاب «دریاچه مریوان ساعت شش» سخن می‌گوید تا برسد به اولین کتاب خاطرات جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و جسته گریخته همه کتب خاطره نسل اول جنگ کردگان، خاطرات خود نوشت و دیگر نوشت را مرور می‌کند.

در طی ۸ سال جنگ و ۴ کتاب خاطره چاپ شده آن زمانه و حتی اولین کتاب خاطرات آزاده‌ها را هم می‌کاود.

در فصل سوم با عنوان خاطرات نویسی ادامه رزم به مبحث علمی - تجربی در خصوص خاطرنویسی می‌پردازد و آن را می‌کاود تا دستورکار خاطره نویس را برایش تدوین کند. در این فصل به جای اصول و بایدها و نبایدها، احمد دهقان نمونه‌هایی از خاطرات را روایت می‌کند و اجازه می‌دهد مخاطب درست و غلط و باید و نباید را خودش از خواندن نمونه‌های خاطرات دریافت کند. از این منظر می‌توان گفت؛ دریافت دوگانه‌ای برای مخاطب عام و مخاطب خاص این فصل خواهد داشت و هر کدام توشه می‌توانند بردارند.

فصل چهارم با عنوان شناخت خاطرات است، اما در این فصل با دو سرفصل کلی؛ عناصر خاطره و مستندات خاطره، به کاویدن و شناخت خاطره مخاطب را رهنمون می‌شود. ابتدا چندین نکته و ضرورت خاطره نویسی روزانه را برمی شمرد و باز مطابق فصل گذشته با نمونه های خاطرات، باید ها و نبایدها را برمی شمرد، البته در این فصل، نمونه بد را هم معرفی می کند و با دلیل و مستند به همان متن و بلافاصله خاطره خوبی که آن بدی‌ها را ندارد و در آخر هم یک نمونه شاهد بسیار خوب از خاطرات جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، به نام حماسه یاسین خاطرات سید محمد انجوی نژاد، تهران، سوره مهر، ۱۳۷۵ که به تشریح خاطره‌ای از عملیات کربلای پنج در شلمچه می‌پردازد را روایت می‌کند. خواندنی و دقیق و شمرده و جذاب.

در فصل پنجم به یادداشت نوشته‌ها می‌پردازد. در ابتدا به تاثیر دو عامل بی‌واسطگی و تأمل در روایت‌های جنگی و تشریح آن دو می‌پردازد و سپس با استناد به نظر ویلیام گاس که یادداشت را به سه دسته ژورنال ۱ دیری ۲ نوت بوک ۳ تقسیم می‌کند؛ سه نوع یادداشت نوشته را ۱- یادداشت‌های روزشمار ۲ - دست نوشته‌ها ۳- یادداشت‌های پراکنده، به شرح و بسط، تشریح می‌کند. چگونگی و چرایی اش را نیز برمی‌شمارد.

از نمونه‌های ارائه شده در این بخش و یادداشت‌های پراکنده، بیشتر می‌توان به محتوای این زیرگونه پرداخت. چون مباحث نظری کمی در این خصوص ارائه شده است. مثل یادداشت‌های شهید احمدرضا احدی و شهید حسن باقری.

در فصل ششم به تاریخ شفاهی و خاطرات شفاهی می‌پردازد. در این فصل رویکرد احمد دهقان متفاوت‌تر می‌شود و مخصوصاً در بخش مصاحبه، برخورد کاملاً علمی و آکادمیک روبرو هستیم، نه تجربه علمی که تا یک سوم پایانی کتاب با آن روبرو بودیم. البته باز هم بدون ارجاعات آکادمیک، تاکید و ترسیم متن علمی است که تقریباً گزیده‌ای از منابع علمی موجود فارسی در این بخش است.

در کل، رویکرد این کتاب برای پژوهشگران نیست و برای کاربران خاطره است که تجربه و دانششان را ارتقا دهند. نمی‌توان از متن این کتاب در ارجاعات پژوهشی بهره بُرد، چون نه فقط تجربه نویسنده است و نه علم آکادمی این رشته، چیزیست میان این دو امر. گویی وقتی پای بایدها و نبایدها پیش می‌آید، زبان انتقال تجربه و دانش الکن می‌شود و یا صیقلی یا خیلی عصا قورت داده می‌شود، بدون آن یکرنگی و صمیمیت پیش از آن. خواندن خاک و خاطره احمد دهقان را برای همه آنان که جنگ کرده اند و اراده به نوشتن خاطرات خویش دارند، یا در حوزه خاطره نویسی و تاریخ شفاهی و مستند نگاری فعالیت می‌کنند، امری ضروری و پُر بازده می‌باشد. همچنین علاقمندان به گونه های مختلف نثر و همچنین سیر تاریخی ادبیات فارسی.

در آخر باید از حسرتی شخصی سخن به میان بیاورم که جای آن در ادبیات ما خالی است. آثاری برجسته چون «عشق غریبه ها» ی نایل گرین که خاطرات شش محصل فرنگ رفته ایرانی را در عصر جین آستین، یا کتاب «استالین» نوشته ادوارد رادزینسکی، که در آنها از تکنیک تلفیقی خاطره و سرگذشت نویسی با نمونه های ادبیات خاص آن عصر و به استناد رمان های طلایی آن دوران مرشد و مارگریتا و جین ایر، شکل گرفته و به نوعی دلنشین از این گونه ادبی دست یافته اند، در ادبیات فارسی تا کنون کسی بدان متمایل نشده که حکماً سبغه فرهنگی ما در آن بی تاثیر نبوده است. یا کتب بی نظیری مثل «جنگ چهره زنانه ندارد» و «عاشقانه های گولاک»، که دو اثر خواندنی بر پایه مستندات و نامه ها و مکتوبات گذشته است، با توجه به حجم بالای مستندات رزمندان هشت سال دفاع مقدس، هنوز تدوین و تولید نشده که امیدواریم به زودی از حسرت به درآید.

باقی بقایتان!

۱ - Journal

2 - Dairy

3 - Notebook