در آسمان آبان امسال، علاقه‌مندان به نجوم شاهد یکی از جذاب‌ترین پدیده‌های آسمانیِ قابل‌مشاهده با چشم غیرمسلح خواهند بود؛ «ابرماه» (Supermoon). این پدیده زمانی رخ می‌دهد که ماه کامل دقیقا در نزدیک‌ترین نقطه مدار بیضوی خود به زمین؛ یعنی «حضیض» قرار گیرد. اگرچه تفاوت ظاهری این ماه با سایر ماه‌های کامل برای چشم عادی چندان آشکار نیست؛ اما فرصتی ایده‌آل برای توجه عموم به زیبایی‌های آسمان شب و درک بهتر مکانیک آسمانی است. در این گزارش، با کاظم کوکرم، سخنگوی کمیته نجوم آماتوری انجمن نجوم ایران، درباره جزئیات این پدیده، خطا‌های رایج دیداری و ریشه فرهنگی نام‌گذاری «ماه سگ آبی» گفت‌و‌گو کرده‌ایم.
در مورد پدیده «ابرماه» امروز توضیح می‌دهید؟
در مورد ابرماه امروز اعلام می‌شود که ساعت ۱۶:۴۹ دقیقه روز چهارشنبه چهاردهم آبان‌ماه، مراکز سه جرم آسمانی خورشید، زمین و ماه همزمان بر روی یک صفحه قرار می‌گیرند. در این حالت، زمین میان خورشید و ماه واقع شده و رخ ماه از دید ناظران زمینی به‌طور کامل روشن می‌شود؛ یعنی به وضعیت «ماه کامل» می‌رسیم.
همیشه و در تمامی ماه‌های کامل، این هم‌راستایی اتفاق می‌افتد؛ اما گاهی در طول سال، ماه کامل در آن بخش از مدار خود قرار می‌گیرد که به زمین نزدیک‌تر است. این پدیده ریشه در شکل بیضی‌گونه مدار گردش ماه به دور زمین دارد؛ یعنی این مدار دایره‌ای کامل نیست. در نتیجه، ماه در برخی نقاط مدار خود تا حدودی به زمین نزدیک‌تر است.
امروز، این نزدیکی مداری دقیقا همزمان با وضعیت ماه کامل رخ داده است؛ یعنی ماه هم در نزدیک‌ترین فاصله مداری خود از زمین قرار دارد و هم کاملا روشن است. این هم‌زمانی باعث می‌شود که از دید ناظران زمینی، قرص ماه تقریبا ۸ درصد بزرگ‌تر و از نظر روشنایی نیز حدود ۱۶ درصد پرنورتر از ماه‌های کامل معمولی دیده شود.
با این حال، نکته مهم این است که این افزایش ظاهری در اندازه و روشنایی، برای چشم غیرمسلح چندان محسوس نیست. باید توجه کنیم که ما همیشه ماه کامل را ـ به‌ویژه هنگام طلوع یا غروب و زمانی که نزدیک افق است ـ بزرگ‌تر می‌بینیم؛ این پدیده ناشی از نوعی خطای دید است. ذهن ما ابعاد ماه را با اشیاء دیده شده در افق (مانند کوه، درخت یا ساختمان) مقایسه می‌کند و نتیجه می‌گیرد که ماه باید بزرگ‌تر دیده شود.
در عین حال، اگر همین لحظه ماه را با یک دوربین دوچشمی یا تلسکوپ مشاهده کنیم (چه در افق و چه در میانه آسمان) متوجه خواهیم شد که اندازه واقعی قرص ماه تفاوت چندانی ندارد. بنابراین، تفاوت ۸ درصدی ناشی از نزدیکی ماه به زمین، در عمل برای چشم غیرمسلح قابل تشخیص نیست.
با این وجود، تماشای ظلوع ماه کامل همواره جذاب است و طلوع ابرماه امروز را می‌توان فرصتی مناسب برای دعوت عموم به مشاهده رخ زیبای ماه دانست.
تفاوت اندازه ظاهری ابرماه کامل با قرص ماه کامل، وقتی در دورترین فاصله از زمین است
نام «ماه سگ آبی» که در برخی رسانه‌ها دیده می‌شود، از کجا سرچشمه می‌گیرد؟
در برخی وب‌سایت‌های خبری غربی، به‌ویژه آمریکایی، این ماه کامل را «ماه سگ آبی» (Blue Moon) می‌نامند. این نام‌گذاری ریشه در فرهنگ بومیان آمریکای شمالی دارد؛ زیرا در این فصل از سال که در تقویم ایرانی مصادف با آبان‌ماه است، بومیان مشاهده می‌کردند که ماه کامل، تقریبا همزمان با فعالیت‌های «سگ‌های آبی» (Beavers) برای ساخت لانه و آماده‌سازی خود برای فصل سرما رخ می‌دهد.
البته باید تاکید کرد که بین این عنوان و واقعیت‌های نجومی یا فرهنگ ما هیچ ارتباط منطقی‌ای وجود ندارد. پرداختن به این نام‌گذاری در فضای فرهنگی ایرانی، صرفا نتیجه ترجمه و بازتاب برخی مطالب خبری غربی است و از نظر علمی یا فرهنگی، قرابت معناداری در اینجا ندارد.
طلوع ابرماه از کنار پل خواجو (عکس از رسول شجاعی)
فاصله ماه از زمین در این ابرماه چقدر است؟
فاصله ماه از زمین در شب ابرماه امروز حدود ۳۵۴ هزار و ۷۰۰ کیلومتر است. برای مقایسه، فاصله متوسط ماه از زمین در مدارش حدود ۳۸۴ هزار کیلومتر و در دورترین نقطه مداری آن (اوج) تا حدود ۴۰۶ هزار کیلومتر می‌رسد. بنابراین، امشب ماه حدود ۳۰ هزار کیلومتر نسبت به حالت متوسط به زمین نزدیک‌تر است و همین امر سبب شده تا قرص آن تا حدود ۸ درصد بزرگ‌تر دیده شود. با این وجود، همان‌گونه که پیش‌تر اشاره کردم، این افزایش واقعی اندازه در مقایسه با خطای دید افقی، برای چشم عادی قابل تشخیص نیست.
انتهای پیام/