ما همه با احساس «حالت خلسه‌ی ذهن» یا همان زمانی که ذهن‌مان از اطراف جدا می‌شود آشنا هستیم، به‌ویژه وقتی خواب کافی نداشته باشیم. پژوهشی تازه نشان می‌دهد این سرگردانی‌های کوتاهِ ذهنی در واقع تلاش مغز ما برای انجام نوعی «تعمیر و نگهداری» است که معمولاً در هنگام خواب صورت می‌گیرد.
به گزارش انتخاب و به نقل از sciencealert؛ این مطالعه، که توسط پژوهشگران «مؤسسه فناوری ماساچوست» (MIT) انجام شده، از اندازه‌گیری‌های مغزی با استفاده از «کلاه‌های EEG» (نوار مغز) و دستگاه‌های «اف‌ام‌آر‌آی» (fMRI) بهره گرفته است.
در دوره‌هایی که شرکت‌کنندگان دچار «حالت خلسه‌ی ذهنی» یا به تعبیر علمی‌ترِ پژوهش «اختلال‌های توجه» می‌شدند، موجی از مایع مغزی-نخاعی (CSF) از مغز خارج می‌شد و یک تا دو ثانیه بعد دوباره بازمی‌گشت.
الگوی این امواج دقیقاً مشابه همان الگوهایی بود که معمولاً در خواب عمیق مشاهده می‌شود. باور بر این است که جریان شبانه‌ی این مایع به پاکسازی مواد زایدی کمک می‌کند که در طول روز در مغز تجمع پیدا می‌کنند.
دکتر لورا لوئیس، عصب‌شناس MIT، توضیح می‌دهد:
«اگر نخوابید، امواج مایع مغزی-نخاعی شروع به نفوذ در بیداری می‌کنند، در حالی‌که معمولاً در حالت بیداری چنین چیزی دیده نمی‌شود. با این حال، این پدیده بهایی دارد؛ یعنی کاهش تمرکز و توجه در همان لحظاتی که موج مایع در مغز جریان دارد.»
پژوهشگران مشاهده کردند که این جریان‌های مایع زمانی که افراد دچار کم‌خوابی بودند، بسیار بزرگ‌تر و شدیدتر می‌شد.
شرکت‌کنندگان در دو شرایط متفاوت مورد آزمایش قرار گرفتند:
یک‌بار پس از یک شب خواب کامل، و بار دیگر پس از یک شب بی‌خوابی در آزمایشگاه. همان‌طور که انتظار می‌رفت، عملکرد شناختی آن‌ها در آزمایش‌ها پس از شب بی‌خوابی به‌مراتب ضعیف‌تر بود.
در حالی‌که حالت خلسه‌ی ذهن گاهی حتی پس از خواب کامل هم رخ می‌داد، اما پس از بی‌خوابی شبانه بسیار شایع‌تر بود. گویی مغز تلاش می‌کرد با نوعی «میکروخواب» کوتاه، بخشی از کمبود خواب خود را جبران کند — هرچند به بهای کاهش موقت تمرکز.
دکتر زینونگ یانگ، عصب‌شناس و سرپرست این پژوهش، می‌گوید:
«می‌توان چنین تصور کرد که چون مغز شما شدیداً به خواب نیاز دارد، تمام تلاشش را می‌کند تا وارد حالتی شبیه خواب شود و برخی از کارکردهای شناختی را بازسازی کند.
سیستم مایعات مغزی در واقع در تلاش است عملکرد را بازگرداند، و مغز را وادار می‌کند میان حالت‌های تمرکز بالا و جریان شدید مایع در نوسان باشد.»
ما می‌دانیم که خواب برای سلامت و تندرستی کاملاً حیاتی است. از دست دادن خواب می‌تواند خطر بیماری‌ها را افزایش دهد، عملکرد بخش‌هایی از مغز را مختل کند و حتی نگاه ما به دنیا را تغییر دهد.
این پژوهش نشان می‌دهد که مغز در نبود خواب، چگونه سعی می‌کند خودش را جبران و بازسازی کند.
علاوه بر تغییر در جریان مایع مغزی-نخاعی، پژوهشگران دریافتند که در هنگام این «اختلال‌های توجه»، ضربان قلب و سرعت تنفس کاهش می‌یابد و اندازه‌ی مردمک چشم نیز کوچک‌تر می‌شود.
آن‌ها جزئیات این یافته‌ها را هنوز به‌طور کامل بررسی نکرده‌اند، اما فرضیه‌ای دارند که بر اساس آن، حالت خلسه‌ی ذهن ممکن است کل بدن را درگیر کند — احتمالاً تحت کنترل یک سامانه‌ی واحد در مغز.
به گفته‌ی دکتر لوئیس:
«این نتایج نشان می‌دهد که احتمالاً یک مدار عصبی واحد وجود دارد که هم عملکردهای بسیار سطح‌بالای مغز مانند توجه، ادراک و پاسخ به محرک‌های محیطی را کنترل می‌کند، و هم فرآیندهای فیزیولوژیکی پایه‌ای‌تر مانند دینامیک مایعات مغزی، جریان خون مغزی و انقباض رگ‌های خونی را.»
نتایج این پژوهش در نشریه‌ی Nature Neuroscience منتشر شده است.
∎