جوان آنلاین: سال‌هاست که کاهش بارش‌ها و خشکسالی سایه سنگین خود را روی سر ایران انداخته و سنگینی آن کمر بسیاری از استان‌ها را خمیده است. بهار امسال با کاهش ۶۱ درصدی بارش نسبت به سال گذشته و ثبت میانگین دمای بی‌سابقه ۲۴ درجه سلسیوس، شدیدترین خشکسالی چهار دهه اخیر رقم خورد و بعد از آن، تابستان سوزان همه را نقره داغ کرد. براساس آمار‌ها بیش از ۹۱ درصد جمعیت کشور در مناطق دچار خشکسالی زندگی می‌کنند و ذخایر سدها با کاهشی چشمگیر به کمترین حد خود رسیده‌اند. وضعیتی که تأمین آب و تولید برق‌آبی را با چالش جدی مواجه کرده است. در پی تشدید بحران کم‌آبی و تغییرات اقلیمی در ایران، فناوری بارورسازی ابرها به عنوان یکی از راهکار‌های ممکن برای افزایش بارش و تأمین بخشی از نیاز آبی صنعت کشاورزی دوباره در کانون توجه قرار گرفته است.
گذری به تاریخچه بارورسازی ابرها نشان می‌دهد، روش‌های کلاسیک در آن به یک قرن قبل باز می‌گردد و بیش از ۸۰ سال است که در جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ایران هم سابقه بارورسازی ابرها حدود ۶۰سال است. سازمان جهانی هواشناسی تأیید کرده که این روش‌ها می‌تواند به‌طور متوسط بین ۵ تا ۱۵ درصد موجب افزایش بارش شوند. پس از انقلاب، از سال ۱۳۶۷ فعالیت‌هایی پراکنده در این زمینه آغاز شد و اوج فعالیت‌های پروازی بارورسازی ابرها به سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ باز می‌گردد. در آن دوره، ارزیابی پروژه‌ها از سوی مؤسسات ثالث از جمله مؤسسه فیزیک دانشگاه تهران و مؤسسه آب دانشگاه تهران انجام می‌شد. با این حال، به دلیل نوسانات بودجه، امکانات و تجهیزات، فعالیت‌ها در برخی سال‌ها پررنگ و در برخی دیگر کمرنگ بوده است. هدف از بارورسازی ابرها فقط یک بارش برای یک منطقه نیست، بلکه باید تعریفی برای مصارف بعد از آن نیز وجود داشته باشد، یعنی این اقدام نیازمند همکاری فراستانی بین استان‌های «تولیدکننده بارش» مانند استان‌های کوهستانی و استان‌های «مصرف‌کننده آب» در پایین‌دست است تا تمام تلاش‌ها به یک توسعه مناسب منجر شود. به همین دلیل بارورسازی ابرها، نیازمند بودجه‌ای پایدار و برنامه‌ای مدون در جهت اجرای مستمر عملیات در حوضه‌های آبریز حیاتی است تا زیرساخت‌های راداری و پایش جوی برای شناسایی دقیق ابر‌های مستعد تأمین و تقویت شود.
مردم منتظر دیدن آثار!
وضعیت استان‌ها نشان می‌دهد که ایران دوره‌های خشکسالی متمادی را تجربه می‌کند. کم آبی به جایی رسیده که بسیاری از کشاورزان از هم اکنون می‌دانند سال بعد با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو شده و شاید مجبور شوند بخش زیادی از زمین‌های‌شان را به حال خود رها کنند. در چنین شرایطی نمی‌شود دست روی دست گذاشت و خردشدن اقتصاد، کشاورزی و دامداری را به نظاره نشست. کارشناسان معتقدند بهره‌گیری از همه ظرفیت‌های ممکن، از جمله فناوری‌های نوین تعدیل آب‌و‌هوا می‌تواند به عنوان بخشی از راهبرد کلان برای تأمین امنیت آبی و غذایی کشور حیاتی باشد. با اینکه چند وقتی است، مسئولان از بارورسازی ابرها برای تأمین بخشی از آب مورد نیاز استان‌ها سخن می‌گویند، اما باید بدانیم این اقدام، یک راهکار مکمل است، نه یک راه‌حل معجزه‌آسا در جهت رفع بحران آب. اثربخشی این روش در گرو مدیریت یکپارچه منابع آب، آبخیزداری، ارتقای بهره‌وری در کشاورزی و کاهش ضایعات است. هر چند وزیر نیرو هم گفته برنامه گسترده‌ای برای این کار داریم و امیدواریم در آبان و آذر ماه مردم آثار آن را ببینند!
اوایل مهرماه بود که وزیر نیرو در مورد پیشنهاد بارورسازی ابرها گفت: «ما یک سازمان جداگانه‌ای در این زمینه داریم، در این زمینه برنامه گسترده‌ای وجود دارد و تا آبان یا آذر ماه آثار آن را مردم می‌توانند ببینند.» به گفته عباس علی‌آبادی، چنانچه ابر باران‌زا به سمت کشور بیاید، بارورسازی ابرها را انجام می‌دهیم و برنامه گسترده‌ای در این زمینه داریم.
براساس موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی، تعدادی از استان‌های ایران ظرفیت بیشتری برای اجرای موفق طرح‌های بارورساز دارند.
استان‌های مستعد بارورسازی ابرها
در میان استان‌های ایران، استان‌های حاشیه زاگرس و البرز بیش از مناطق دیگر برای بارش‌های مساعد آمادگی دارند. این استان‌ها به دلیل داشتن ارتفاعات و ابرخیزی مناسب، کاندیدای اصلی بارورسازی هستند. استان‌هایی مانند چهارمحال و بختیاری به عنوان «بام ایران» و سرچشمه بسیاری از رودخانه‌ها، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان، فارس و اصفهان نیز می‌توانند از افزایش بارش برای تقویت سدها و منابع آب خود بهره ببرند. در همین راستا یکی از کارشناس هواشناسی با اشاره به استان‌های شمالی ایران افزود: «گیلان، مازندران و گلستان اگرچه خود دارای بارش بالایی هستند، اما بارورسازی ابرها در ارتفاعات می‌تواند موجب افزایش ذخیره برف و تقویت آب رودخانه‌ها در فصل کم‌آبی شود.»
امیر سرکرده ادامه داد: «استان‌های مرکزی و شرقی مانند یزد، کرمان و خراسان نیز که با خشکسالی شدید دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند، در صورت وجود سیستم‌های ابری مناسب، می‌توانند هدف این عملیات قرار گیرند تا فشار بر منابع آب زیرزمینی کاهش یابد.» این کارشناس هواشناسی تأکید کرد که این فناوری تنها می‌تواند در صورت وجود ابر‌های مناسب مؤثر باشد و در دوره‌های خشکسالی ممتد که آسمان عاری از ابر است، کاربرد چندانی ندارد.
تأمین مستقیم آب مزارع
درست است که بارورسازی ابرها می‌تواند کمک شایانی به تأمین آب در بخش‌های مختلف کند، اما هزینه‌بر بودن این کار اجازه نمی‌دهد بدون برنامه یا در هر زمان آن را عملیاتی کرد.
اجرای عملیات بارورسازی، به ویژه با استفاده از هواپیما، نیازمند تخصیص بودجه دولتی قابل‌توجهی است؛ ضمن اینکه سنجش میزان دقیق افزایش بارش ناشی از عملیات و تفکیک آن از بارش طبیعی، پیچیده و نیازمند اندازه‌گیری‌های علمی دقیق است. کارشناسان می‌گویند در انجام این کار باید ملاحظات زیست‌محیطی مدنظر باشد. اگرچه طبق اکثر مطالعات، استفاده از یدید نقره در مقادیر مجاز خطری برای محیط زیست ندارد، اما نظارت بر آن ضروری است. از آنجا که شیوه‌های سنتی کشاورزی بخش زیادی از منابع آبی کشور را هدر داده و در حال حاضر هم نجات زمین‌های زراعی از دست خشکسالی بیش از هر بخش دیگری اهمیت دارد، ابرها بارور می‌شوند تا نگذارند امنیت غذایی ایران به خطر بیفتند. سمانه نوری، کارشناس کشاورزی با تأکید بر اینکه هدف اصلی از اجرای طرح‌های بارورسازی ابرها در بخش کشاورزی، کمک به تأمین آب مورد نیاز این بخش است که می‌تواند به صورت مستقیم و غیرمستقیم به آن کمک کند، گفت: «تأمین مستقیم آب مزارع از مهم‌ترین اهداف بارورسازی ابرها به شمار می‌آید، زیرا افزایش بارش‌های محلی می‌تواند به صورت مستقیم زمین‌های کشاورزی را آبیاری کند.»
او به تأثیرات این بارش‌ها در جهت پرکردن مخازن سدها نیز اشاره کرده و ادامه داد: «افزایش بارش در حوضه‌های آبریز سدها، منابع آب پشت سدها را برای مصارف کشاورزی، شرب و صنعت افزایش می‌دهد. همچنین بارش برف بیشتر در ارتفاعات، به معنای ذخیره آب بیشتر به صورت برف است که به تدریج در بهار و تابستان ذوب شده و با تغذیه آبخوان‌ها، سفره‌های زیرزمینی را که منبع اصلی چاه‌های کشاورزی هستند نیز تقویت می‌شوند.»
روشی برای تعدیل آب و هوا
آنطور که کارشناسان می‌گویند، بارورسازی ابرها یک روش تعدیل آب و هواست که با هدف افزایش بارش برف و باران انجام می‌شود. در این فناوری، با پخش موادی موسوم به «عامل بارورساز» که معمولاً یدید نقره یا گاز مایع دی‌اکسید‌کربن است در درون ابر‌های مناسب، فرآیند تشکیل بلور‌های یخ یا قطرات درشت‌تر باران تسریع می‌شود. این کار عمدتاً به دو روش انجام می‌پذیرد؛ یکی هوایی که عامل بارورساز از سوی هواپیما‌های مجهز در ارتفاعات و درون هسته اصلی ابر پخش می‌شود و دیگری به صورت زمینی که با استفاده از ژنراتور‌های مستقر در ارتفاعات، مواد به سمت ابر‌های در حال گذر پرتاب می‌شوند. نکته حائز اهمیت اینکه، کارشناسان هواشناسی هم تأکید کرده‌اند که موفقیت این عملیات کاملاً وابسته به وجود ابر‌های دارای رطوبت کافی و شرایط جوی مساعد است و نمی‌توان از آن برای ایجاد بارش از آسمان صاف استفاده کرد.