در مرور دعاهای ارزشمند صحیفه سجادیه به دعاهایی برمی‌خوریم که با کوتاهی فرازها دارای عمق معنای زیادی هستند. دهمین دعای صحیفه از این دست دعاهاست. موضوع بحث این دعا گزارشی سریع و کوتاه از مضامین زیسته شده برای هر انسانی است، لطف و عدل الهی، غنای خداوندی و فقر انسانی و دشمن بزرگ انسان، شیطان رانده شده. این دعا که ازجمله دعاهای امام سجاد(ع) است، در پناه جستن به خداوند متعال «فِی اللَّجَإِ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی» دعایی کوتاه، عمیق، تأثیرگذار، پرمحتوا و فوق‌العاده سازنده است. در ادامه براساس تفسیر و شرح استاد حسین انصاریان مرور مختصری بر این دعا داریم.
دست دعا در مقابل مشکلات
موضوع اصلی دعای دهم صحیفه سجادیه پناه بردن به فضل و رحمت الهی و طلب فریادرسی از خداست. آموزه‌های این دعا که بر محورهای لطف و عفو الهی است به ما می‌آموزد با توجه به آنچه انسان خطاکار از خود و کرده‌هایش می‌داند، بهتر است به عفو الهی بیاویزد که طاقت عدالت خداوندی را ندارد؛ چرا که لازمه برخورد با عدالت، عذاب بندگان و لازمه برخورد با فضل، بخشش آنان است. در فرازهای بعدی به بی‌نیازی مطلق خداوند متعال و نیازمندی انسان به خداوند، شقاوتِ کسی که محروم از رحمت خداوند است، اعتراف به بیچارگی و اضطرار و گرفتاری انسان در هر برهه‌ای و در کنار آن به وعده استجابت دعا و رفع گرفتاری بندگان از جانب خداوند اشاره شده است. کما اینکه امام عابدین(ع) با اشاره به مکر و حیله‌های شیطان و ابزارهای او برای فریب، ما را متوجه خطر می‌کند.
ببخش بدون هیچ استحقاقی
«اَللَّهُمَّ إِنْ تَشَأْ تَعْفُ عَنَّا فَبِفَضْلِکَ، وَ إِنْ تَشَأْ تُعَذِّبْنَا فَبِعَدْلِکَ؛ خدایا! اگر بخواهی ما را ببخشی، از فضل و احسانت و اگر بخواهی عذابمان کنی، از عدالت تو است».
همان‌طور که ملاحظه می‌کنید آغاز دعا در نخستین فراز، خطاب به پروردگار متعال است؛ آن هم با اسم جمع «اَللَّهُمَّ»، مقام جمعُ‌الجمعی است الله (تَبَارَکَ وَ تَعَالَی) و خطاب خیلی بزرگی است. وقتی می‌گویید «یَا اَلله» یا تعبیر می‌کنید به «اَللَّهُمَّ»، خدای متعال را با همه اسمائش مورد خطاب قرار می‌دهید. «إِنْ تَشَأْ تَعْفُ عَنَّا فَبِفَضْلِکَ» این جمله خیلی لطیف است. امام می‌فرماید: خدایا! اگر بخواهی ببخشی، از سرِ فضلت است و اگر بخواهی عذاب کنی، به عدل رفتار کرده‌ای: «وَ إِنْ تَشَأْ تُعَذِّبْنَا فَبِعَدْلِکَ». ببخش بدون هیچ استحقاقی از سوی پروردگار متعال است. اگر باب استحقاق پیش بیاید، همان عدل است که در بخش دوم قرار می‌گیرد و در آنجا هیچ نجاتی برای کسی وجود ندارد و در باب محاسبه، هلاکت همه قطعی است. اگر خدای متعال بخواهد بنده‌اش را مجازات کند، مجازات الهی براساس عدل است و از قبیل تشفّی خاطر و مجازات‌های اعتباری نیست؛ بلکه بر اساس خود عمل است. اعمال ماست که موجب این مجازات‌ها می‌شود. قرآن کریم در آیه ۳۵ سوره توبه می‌فرماید: «هَذَا مَا کَنَزْتُمْ لِأَنفُسِکُمْ؛ این است آنچه برای خود اندوختید».
تو بی‌نیاز مطلقی و ما نیاز مطلق
در فراز بعدی، ما خداوند را با نامی می‌خوانیم که رسیدن به عمق معنای آن به‌سادگی بدست نمی‌آید. البته که انسان با توجه به توان فکری خود در مورد خداوند به معرفت نسبی دست پیدا می‌کند و از دیگر سو، نفس تلاش برای رسیدن به معرفت در دستگاه خداوندی ارزشمند است. امام سجاد(ع) در این فراز به رابطه خالق مطلق و بی‌نیاز که غنی از هر کمالی است و بنده نیازمند که در بهترین حالات دارای کمالاتی نسبی است، سخن می‌گوید: «یَا غَنِیَّ الْأَغْنِیَاءِ، ها، نَحْنُ عِبَادُکَ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ أَنَا أَفْقَرُ الْفُقَرَاءِ إِلَیْکَ...؛ ای بی‌نیازترین بی‌نیازان! اینک ما بندگانت پیش روی توایم و من تهیدست‌ترین تهیدستان در پیشگاه توام...». با توجه به این فراز، خوب است دقت کنیم هر جمله امام معصوم برای ما اشاره‌ای از دریای آگاهی و معرفت است، آگاهی‌ای که برخاسته از معارف و مفاهیم آیات قرآن است و به ما کمک می‌کند در مسیر معارف الهی و آموزه‌های قرآنی قدم برداریم. چنان‌که هم معنا با این فراز از دعا در قرآن کریم می‌خوانیم: «یَا أیُّهَا النَّاسُ أنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیٌ الْحَمیدُ؛ ای مردم! شما نیازمندان به خدا هستید و تنها خداست که بی‌نیاز و ستایش‌شده است». (فاطر:۱۵) در کل جهان هستی به غیر از خداوند متعال هیچ موجود دیگری غنی مطلق نیست. تمام موجودات با هر میزانی از کمال، دارای ضعف و نیازند.
شیطان، دشمنی آشکار
به عنوان نکته پایانی می‌توان به اشاره به شیطان رانده شده در این دعا برای توجه دادن به خطاهای انسان پرداخت. خداوند متعال در آیات ۶۰ و ۶۱ سوره یس به انسان درباره ماهیت شیطان تذکر داده است و در جهت حفظ بندگان خود از نفس پلید و اهداف غیرخدایی شیطان به‌وضوح به انسان سفارش می‌کند. خداوند متعال پس از قبول توبه حضرت آدم(ع) از بشر تعهد گرفته است و در این آیات می‌فرماید: «آیا با شما عهد نکردم ای فرزندان آدم که شیطان را نپرستید که او برای شما دشمن آشکاری است و اینکه مرا بپرستید که راه مستقیم این است؟» به غیر از آیات الهی، در روایات و سخنان بزرگان دین ما نیز در مورد شیطان رانده شده موارد متعددی آمده است. پیامبر اسلام(ص) فرمودند: «شیطان از طریق اعمال و کردارهایتان نزد شما آمده و بر شما زور نشده است. حالا از این راه عقاید به سراغتان آمده است تا شما را بلغزاند. هر گاه چنین چیزی برای یکی از شما پیش آمد خدا را به یگانگی یاد کنید». (وسائل‌الشیعه: ۷/ ۱۶۸، باب ۱۶، حدیث ۹۰۲۶) در این احادیث همان‌طور که خواندید راه‌های نفوذ شیطان، هویت او و حتی نحوه برخورد با وسوسه‌های ناپاک او برای ما مشخص می‌شود. زیرا همواره انسان درگیر وسوسه و لغزش میان انتخاب خوب و بد است. در تاریخ ذکر شده یکی از اصحاب پیامبر(ص) روزی نزد ایشان عرض کرد: «گاهی در سینه‌های خود وسوسه شیطان را می‌یابیم که اگر هر یک از ما از ثریا سقوط کند، برایش خوش‌تر از آن است که آن وسوسه ذهنی را به زبان آورد. حضرت فرمود: آیا به راستی چنین احساسی می‌یابید؟ عرض کرد: آری. حضرت فرمودند: این ایمان ناب است. شیطان در بالاتر از این چیزها قصد انحراف بنده می‌کند و هر گاه بنده از خطر او مصون ماند با این‌گونه وسوسه‌ها به سراغ او می‌آید». (السنن الکبری، بیهقی: ۶/ ۱۷۲، حدیث ۱۰۵۰۸)