نشست فعالان اکوسیستم هوش مصنوعی به میزبانی مؤسسه فرهنگی قدس با همکاری «کمیته علم داده مکانی و هوش مصنوعی جغرافیایی انجمن ملی هوش مصنوعی ایران» و «شاخه استانی خراسان رضوی انجمن ملی هوش مصنوعی ایران» برگزار شد.
شرکت‌کنندگان در این نشست با تأکید بر ضرورت برنامه‌ریزی به‌منظور حضور قدرتمندانه در این عرصه، به بیان چالش‌های پیش رو برای تحقق اهداف پیش‌بینی شده در این خصوص پرداختند.
حکمرانی داده باید به یک مدل تبدیل شود
محمدهادی زاهدی، عضو هیئت علمی دانشگاه خواجه نصیر و رئیس مرکز فناوری اطلاعات هوش‌مصنوعی وزارت علوم در این نشست با اشاره به چگونگی تشکیل انجمن هوش مصنوعی گفت: سال ۱۴۰۲ در خلأ وجود یک نهاد علمی، تخصصی و حاکمیتی، انجمن هوش مصنوعی ایران توانست در میان دعواهای بین ستاد، سازمان و وزارت فعالیت‌های خود را آغاز کند.
زاهدی با بیان اینکه باید با ارائه راه حل‌هایی هرچند کوتاه‌مدت بتوانیم به زیست بوم هوش مصنوعی کمک کنیم، اظهارکرد: حکمرانی داده که از آن همواره در جلسات مختلف سخن گفته می‌شود باید به یک مدل تبدیل شود و کاری انجام دهیم که سکوها، سامانه‌ها و نرم‌افزارها با یکدیگر به یک زبان مشترک صحبت کنند.
رئیس انجمن هوش مصنوعی ایران با اشاره به مشکلات بحث داده‌ها، افزود: ما هنوز یک قانون شفاف در حوزه اُپن دیتاها نداریم؛ به‌طوری که آخرین قانون درخصوص داده‌های باز و شفاف، قانون سال ۱۳۸۸ بوده است، ولی این قانون به‌قدری کلی است که تا امروز که بیش از ۱۶ سال از آن می‌گذرد هیچ سازمانی داده‌های خود را به صورت داده باز در اختیار نگذاشته است.
وی با تأکید بر اینکه از دولت و دولتی‌ها نمی‌توان انتظار داشت، ادامه داد: باید پرسید شرکت‌های بزرگ چقدر داده‌های خود را در اختیار محققان قرار داده‌اند؛ اگر خودمان شروع کنیم، حتماً دولت همراهی خواهد کرد، اگر خودمان بتوانیم داده‌هایی را که قابل انتشار است و به کسب‌وکار ما آسیب نمی‌زند به اشتراک بگذاریم به این زیست بوم کمک قابل توجهی کرده‌ایم.
ما می‌توانیم زنجیره تأمین را به همین سکوها اختصاص دهیم، چون بیشترین اطلاعات در اختیار آن‌هاست و بیشترین خرید از همین سکوها انجام می‌شود؛ بر همین اساس می‌توان یک زنجیره تأمین هوشمند را در این بستر راه‌اندازی کرد .
تدوین شیوه‌نامه سرآمدان هوش مصنوعی کشور
عضو هیئت علمی دانشگاه خواجه نصیر با بیان اینکه کمیته‌های مختلفی در انجمن هوش مصنوعی سعی کرده‌اند با رویکرد کاربردی‌سازی، گرهی را در این خصوص باز کنند به تشکیل هسته‌های تخصصی در حوزه هوش مصنوعی و امنیت سایبری در ستاد توسعه علوم و فناوری به ریاست دکتر عارف اشاره کرد و افزود: علاوه بر شاخه‌های کمیته‌های تشکیل شده، کارگروه‌های متفاوتی همچون کارگروه توسعه مدل‌های بنیادین هوش مصنوعی، کارگروه کشاورزی و امنیت غذایی و کارگروه امنیت داده و اطلاعات در این انجمن وجود دارد.
ضمن آنکه برای نخستین بار شیوه‌نامه سرآمدان هوش مصنوعی کشور را تدوین کرده‌ایم و در خرداد سال آینده نیز برای نخستین بار سرآمدان این عرصه را به صورت سالیانه معرفی خواهیم کرد.
این انتخاب‌ها فقط به استادان دانشگاه‌ها محدود نخواهد بود، بلکه شرکت‌هایی که در زمینه توسعه محصولات و فناوری‌های نوین موفق عمل کرده‌اند نیز شامل این معرفی خواهند شد.
در این فرایند، به ویژگی‌هایی همچون توسعه بازار، فروش بین‌المللی و حمایت مالی از اکوسیستم نیز توجه خواهد شد.
چالش‌های پیش روی حکمرانی داده
رئیس مرکز فناوری اطلاعات هوش مصنوعی وزارت علوم در ادامه به چالش‌های پیش روی حکمرانی داده و نبود همکاری‌های مناسب میان بخش‌های مختلف اشاره و اظهار کرد: یکی از مهم‌ترین اهداف انجمن، ایجاد مدل معماری یکپارچه برای داده‌ها و سیستم‌هاست تا از طریق آن، تمامی نرم‌افزارها و سامانه‌ها بتوانند با یک زبان مشترک با یکدیگر ارتباط برقرار کنند.
یکی از اهداف ما این است در آینده نزدیک بتوانیم مدل‌هایی برای حکمرانی داده ایجاد کنیم که در آن، تمام بخش‌های مختلف اعم از دولتی، خصوصی و دانشگاهی با یکدیگر تعامل کنند و در نهایت، این همکاری‌ها منجر به پیشرفت و توسعه سریع‌تر استان در حوزه هوش مصنوعی شود.
رئیس انجمن هوش مصنوعی ایران با تأکید بر اینکه یکی از موفقیت‌های اخیر انجمن در حوزه سلامت دیجیتال و هوش مصنوعی در حوزه پزشکی بوده است، از تشکیل کارگروه سلامت و پزشکی در انجمن خبر داد و گفت: سال گذشته با بررسی وضعیت شرکت‌های دانش‌بنیان و فناوری‌های سلامت در کشور متوجه شدیم یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها، نبود یک سیستم ممیزی برای محصولات هوش مصنوعی در حوزه سلامت است.
در همین راستا، انجمن با همکاری سازمان ملی استاندارد و پژوهشگاه استاندارد، به همراه دانشگاه‌های علوم پزشکی شیراز و دیگر مراکز دانشگاهی توانسته فریم‌ورک یا چارچوب استانداردها و شیوه‌نامه‌های تبادل داده در حوزه سلامت را تدوین کند؛ این چارچوب به وزارت بهداشت ارسال شده و به تصویب رسیده است. نتیجه این اقدام، تصویب آیین‌نامه کاربران سلامت دیجیتال توسط وزارت بهداشت بود که به حل چالش‌های بزرگ حوزه داده در بخش سلامت کمک خواهد کرد.
وی به پیشرفتهای قابل توجه در حوزه امنیت سایبری اشاره و تصریح کرد: در حوزه امنیت سایبری نیز اقداماتی جدی در حال انجام است. انجمن در تلاش است هسته‌های تخصصی برای امنیت سایبری تشکیل دهد و همزمان با برگزاری نشست‌های تخصصی، این موضوع را در ستاد توسعه علوم و فناوری کشور مطرح کند.
رئیس مرکز فناوری اطلاعات هوش مصنوعی وزارت علوم همچنین به توسعه اکوسیستم هوش مصنوعی از طریق همکاری‌های استانی و دانشگاهی اشاره کرد و ادامه داد: ما در هر استان یک نماینده داریم و در هر دانشگاه، ازجمله دانشگاه‌های دولتی، آزاد و غیردولتی، نمایندگان دانشگاهی انتخاب کرده‌ایم تا از طریق آن‌ها بتوانیم ارتباط نزدیکی با بدنه علمی کشور برقرار کنیم.
در حال حاضر نیز تفاهم‌نامه‌هایی با نظام صنفی رایانه‌ای و اتاق بازرگانی داریم تا این شاخه‌ها به یکدیگر متصل شوند و در نهایت به تقویت اکوسیستم فناوری کشور کمک کنند.
زاهدی یکی از چالش‌ها در مسیر رشد و کاربردی‌سازی هوش مصنوعی در کشور را کمبود ارتباط مؤثر میان صنعت و دانشگاه دانست و افزود: با وجود بیش از ۱۰ هزار شرکت دانش‌بنیان و ۵۹ پارک علم و فناوری در کشور، تعداد شرکت‌هایی که به‌طور فعال در حوزه هوش مصنوعی فعالیت می‌کنند، بسیار اندک است که این نشان می‌دهد در انتقال فناوری‌ها و پژوهش‌های علمی به دنیای صنعت و بازار هنوز به‌طور مؤثر عمل نکرده‌ایم.وی به موضوع افزایش مهاجرت نیروی انسانی متخصص در حوزه فناوری اشاره کرد و گفت: آمارها نشان می‌دهد نرخ مهاجرت متخصصان حوزه هوش مصنوعی و فناوری اطلاعات در حال افزایش است؛ این موضوع به‌ویژه در میان دانش‌آموختگان دکترا محسوس است، به‌گونه‌ای که بیشتر این افراد به دلیل نبود فرصت‌های شغلی و پژوهشی در داخل کشور، به خارج مهاجرت می‌کنند.
وضعیت تولید علم در حوزه هوش مصنوعی
رئیس انجمن هوش مصنوعی با اشاره به وضعیت تولید علم در کشور، خاطرنشان کرد: تولید علم، یکی از حوزه‌هایی است که در آن، کشور هنوز در موقعیت خوبی قرار دارد؛ روند تولید علم در حوزه هوش مصنوعی در ایران در سال‌های اخیر رو به رشد بوده است، به‌طوری که تا سال ۲۰۲۴، تولید مقالات علمی و پژوهشی در حوزه هوش مصنوعی با سرعت قابل توجهی افزایش یافته است. اما این روند با شتاب بیشتر کشورهای منطقه مانند ترکیه، عربستان و امارات روبه‌رو شده که در حال حاضر از ایران پیشی گرفته‌اند که نشان‌دهنده نگرانی‌هایی درخصوص نبود سرمایه‌گذاری کافی و پشتیبانی‌های لازم از پژوهش‌های کاربردی در کشور است.
آمارهای مهم در حوزه هوش مصنوعی نشان‌دهنده ظرفیت بالا در تولید علم است، با این‌حال هنوز در مراحل کاربردی‌سازی و تجاری‌سازی این علم در سطح جهانی نتایج مطلوبی بدست نیامده است؛ در حال حاضر، ۱۱هزارو۷۲۹ پایان‌نامه در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا در حوزه‌های یادگیری ماشین و یادگیری عمیق در ایران انجام شده است، اما تنها تعداد اندکی از این تحقیقات منجر به حل چالش‌های واقعی صنعت شده‌اند.
یکی از مهم‌ترین موضوعات در این راستا تقویت همکاری میان دانشگاه و صنعت و تشویق شرکت‌های دانش‌بنیان به سرمایه‌گذاری در پروژه‌های هوش مصنوعی است؛ تا زمانی که پژوهش‌ها و نوآوری‌های علمی نتوانند به نیازهای واقعی بازار پاسخ دهند، نمی‌توانیم از ظرفیت‌های علمی به‌طور مؤثر بهره‌برداری کنیم.
زاهدی بر ضرورت ایجاد بسترهای حمایتی برای توسعه شرکت‌های فعال در حوزه هوش مصنوعی تأکید کرد و ادامه داد: برای تقویت اکوسیستم هوش مصنوعی کشور، باید سیاست‌های حمایتی و زیرساخت‌های مناسب برای پژوهشگران، استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های فناوری فراهم کنیم. از سوی دیگر، حمایت‌های دولتی و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی نیز باید به‌طور همزمان به این حوزه اختصاص یابد.
نرخ شکست در پروژه‌های هوش مصنوعی بالاست
وی با اشاره به چالش‌ها و وضعیت موجود در زمینه هوش مصنوعی در ایران و مقایسه این فناوری با کشورهای منطقه گفت: بر اساس آمارهای اخیر، وضعیت سرمایه‌گذاری در حوزه هوش مصنوعی در کشورهای مختلف به‌ویژه در منطقه خاورمیانه نشان می‌دهد عربستان سعودی و امارات متحده عربی در حال پیشی گرفتن از دیگر کشورها هستند؛ در حالی که ایران همچنان با موانع مالی و ساختاری روبه‌رو است و همین موضوع، روند پیشرفت در این حوزه را کند می‌کند. به‌ویژه در شرکت‌های پردازشی هوش مصنوعی که نیاز به حمایت و سرمایه‌گذاری بیشتری دارند، ایران هنوز در رتبه‌های پایین‌تر قرار دارد.
عضو هیئت علمی دانشگاه خواجه نصیر از سهم تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی(جی‌دی‌پی) نیز به عنوان یکی از مهم‌ترین شاخص‌های نشان‌دهنده سطح آمادگی یک کشور در توسعه علم و فناوری یاد کرد و افزود: این شاخص در کشورهای پیشرفته معمولاً بیش از ۲درصد است؛ در حالی که در ایران این عدد بسیار کمتر از یک‌درصد است.
وی با تأکید بر اینکه نرخ شکست در پروژه‌های هوش مصنوعی بالاست، گفت: این مشکلات عمدتاً به علت نبود هماهنگی میان دانشگاه‌ها و صنعت، کمبود منابع مالی و نبود زیرساخت‌های استاندارد در کشورهاست. این مشکل به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه مشهودتر است و نیاز به برنامه‌ریزی استراتژیک و مدیریت بهتر پروژه‌ها دارد.
زاهدی با تأکید بر اینکه وضعیت مدل‌های متن‌باز و بومی‌سازی، یکی از شاخص‌های پیشرفت کشورها در حوزه هوش مصنوعی است، اظهار کرد: در حالی که کشورهایی مانند آمریکا با ۶۵ مدل متن‌باز در صدر قرار دارند و کشورهای دیگری همچون چین و فرانسه نیز در این زمینه موفق بوده‌اند، متأسفانه در ایران هنوز مدل کاملاً بومی و عمومی در زمینه هوش مصنوعی وجود ندارد. این موضوع نشان‌دهنده نیاز به تقویت پژوهش‌های بومی و ایجاد زیرساخت‌های لازم برای توسعه مدل‌های اختصاصی است.
وی به حکمرانی داده و استانداردسازی در ایران اشاره کرد و افزود: یکی از راهکارهای اساسی برای توسعه هوش مصنوعی در ایران، حکمرانی داده‌هاست. برای این کار، کشور باید به سمت ایجاد معماری ملی داده حرکت کند. این معماری باید شامل استانداردهای یکپارچه برای تولید و اشتراک‌گذاری داده‌ها در تمامی سکوهای دولتی و خصوصی باشد.
در حال حاضر، کشورهایی مانند آمریکا و انگلستان مدل‌های موفقی برای دسترسی آزاد به داده‌ها و اشتراک‌گذاری آن توسعه داده‌اند. این کشورها با استفاده از سایت‌ها و سکوهای دولتی برای درخواست داده‌ها، توانسته‌اند داده‌های مرتبط را به‌طور سیستماتیک در اختیار افراد قرار دهند. این مدل‌ها باید به عنوان الگو برای ایران مدنظر قرار گیرند.
زاهدی یکی از چالش‌های اساسی در زمینه حکمرانی داده در کشور را موضوع حریم خصوصی و امنیت داده‌ها دانست و تصریح کرد: برای مثال در کشورهای اتحادیه اروپا، قوانین و شیوه‌نامه‌هایی برای حفاظت از داده‌های شخصی وجود دارد که موجب افزایش اعتماد عمومی به اشتراک‌گذاری داده‌ها شده است؛ در ایران با توجه به حساسیت‌های موجود در زمینه‌های مختلف، نیاز به تدوین چارچوب‌های قانونی و حفاظت از داده‌های شخصی بسیار احساس می‌شود.
وی با تأکید بر اینکه با توجه به مدل‌های موفق جهانی، ایران باید اقداماتی را در راستای پایگاه‌سازی داده‌ها، ایجاد همکاری‌های بین‌المللی و تقویت ارتباط صنعت با دانشگاه‌ها انجام دهد، افزود: ایجاد سکوهای اشتراک‌گذاری داده و همچنین حمایت از پروژه‌های بومی از جمله اقداماتی است که می‌تواند در رشد و توسعه هوش مصنوعی در کشور تأثیرگذار باشد. اگر این اقدامات به سرعت در دستور کار قرار گیرد، ایران می‌تواند تا یک سال آینده در حوزه هوش مصنوعی تحولی اساسی ایجاد کند.
نبود متولی حوزه داده در ایران
رئیس انجمن هوش مصنوعی به نبود متولی حوزه داده در ایران اشاره کرد و گفت: در کشور ما، با وجود یک نهاد برای آمار، متولی خاصی برای داده‌ها و حکمرانی داده‌ها وجود ندارد. این موضوع یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های فعلی در حوزه‌های مختلف علمی و صنعتی است.
برای پیشبرد هوش مصنوعی و دیگر فناوری‌ها، بدون یک سیستم منظم و استاندارد برای مدیریت داده‌ها نمی‌توان به موفقیت دست یافت. درواقع، تشکیل سازمان‌های مربوط به هوش مصنوعی بدون یک زیرساخت داده‌ای مناسب نه تنها کمکی نخواهد کرد بلکه ممکن است به اتلاف منابع نیز منجر شود.
وی با تأکید بر ضرورت توجه به کاربردهای واقعی هوش مصنوعی ادامه داد: برای اینکه هوش مصنوعی در ایران به یک فناوری مؤثر و کاربردی تبدیل شود، باید روی کاربردهای واقعی آن در بخش‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی تمرکز کرد؛ به عنوان مثال، برای مدیریت ترافیک، حمل‌ونقل، زنجیره تأمین و کشاورزی می‌توان از مدل‌های پیش‌بینی و داده‌های واقعی استفاده کرد. این کاربردها می‌توانند با کمک پلتفرم‌های داده‌ای و مدل‌های هوش مصنوعی به صرفه‌جویی و بهره‌وری بالا منجر شوند.
علاوه بر این، از جمله راهکارهایی که کشور را به سمت پیشرفت در حوزه هوش مصنوعی سوق می‌دهد استفاده از نخبگان علمی و پژوهشگران در پروژه‌های صنعتی، به‌ویژه در زمینه مدل‌سازی داده‌ها و تحلیل‌های پیشرفته است که می‌تواند گام‌های بزرگی را در توسعه هوش مصنوعی در کشور بردارد.
همچنان در مرحله مصرف باقی مانده‌ایم
در این نشست همچنین تعدادی از فعالان حوزه علم و فناوری نیز به بیان دیدگاه‌های خود درخصوص چالش‌های استفاده از پژوهش‌های علمی حوزه هوش مصنوعی پرداختند.
احسان خانه‌آباد، رئیس سازمان بسیج مهندسین صنعت و معدن خراسان رضوی با اشاره به شکل‌گیری انجمن علمی هیدروژن و پیل سوختی ایران در اوایل دهه ۱۳۹۰، گفت: با وجود ایجاد این نهاد تخصصی، هیچ اقدام جدی در زمینه تولید داخلی این فناوری انجام نگرفت. بررسی‌ها در سازمان انرژی اتمی نشان داد فناوری تولید عمدتاً در اختیار ایالات متحده آمریکا و برخی ایالت‌های خصوصی آن کشور قرار دارد. در حالی که سایر کشورها تمرکز خود را بر کاربردهای فناورانه، ازجمله خودروهای هیدروژنی، اتوبوس‌ها و موتورهای پرنده گذاشته‌اند، ایران همچنان در مرحله مصرف باقی مانده است. این وضعیت اکنون در حوزه هوش مصنوعی نیز تکرار می‌شود؛ جایی که دولت هنوز به مسئولیت‌های خود در این زمینه عمل نکرده و کشور در مسیری حرکت می‌کند که می‌تواند به افزایش فاصله از رقبای اصلی، به‌ویژه آمریکا منجر شود.
وی افزود: اگرچه فعالیت‌های فعلی در عرصه استفاده از فناوری‌های نو ارزشمند است، اما تداوم این روند بدون برنامه‌ریزی و توسعه زیرساخت‌های بومی، موجب قدرت‌یابی بیشتر رقبا و تضعیف جایگاه ایران خواهد شد. در عرصه علمی نیز هرچند پژوهشگران ایرانی توانایی نگارش مقالات علمی را دارند، اما کیفیت این آثار همچنان پایین است و این مسئله نشان‌دهنده نیاز فوری به اصلاح رویکردها و ارتقای استانداردهای علمی کشور است.
خانه‌آباد معتقد است: اقتصاد ایران هم‌اکنون در جایگاه بیستم جهان قرار دارد و باید تمرکز کشور بر افزایش اثرگذاری این جایگاه معطوف شود، نه صرفاً بر تولید آمار و مقالات علمی. آنچه امروز اهمیت دارد، چگونگی پشتیبانی و تأمین فعالیت شرکت‌ها و کسب‌وکارهای داخلی است، نه تعداد پژوهش‌ها و تولیدات علمی.
مسئول قرارگاه خاتم‌الانبیا(ص) با بیان اینکه در فرایند جذب نیروی انسانی در شرکت‌های داخلی، آمار و ارقام نقشی تعیین‌کننده ندارند، گفت: آنچه برای نیروهای متخصص اهمیت دارد، میزان حقوق، احترام به جایگاه علمی و اجتماعی آنان و همچنین آزادی عمل در انجام وظایف حرفه‌ای است. وضعیت نیروی انسانی در کشور اگرچه در حال حاضر قابل قبول است، اما سال‌به‌سال رو به افول می‌رود و این روند می‌تواند به بحرانی بزرگ‌تر در آینده منجر شود. بی‌توجهی به توسعه نیروی انسانی در شرایطی رخ می‌دهد که هوش مصنوعی به عنوان آینده جهان شناخته می‌شود و توانایی دگرگون کردن چهره اقتصاد و جوامع بشری را دارد.
رئیس سازمان بسیج مهندسین صنعت و معدن خراسان رضوی اعلام کرد: ما در سازمان آمادگی لازم را داریم تا انجمن استانی را تقویت کرده و در مسیر خوداتکایی و ایستادن بر توان داخلی گام برداریم. شاید این مثال ساده باشد، اما کشوری که با شتر رفت‌وآمد می‌کند و مستقل است، از کشوری که با اتوبوس هیدروژنی جابه‌جا می‌شود اما وابسته است، ارزشمندتر است. استقلال از هر فناوری پیشرفتهای مهم‌تر است.
وقتی توان آن را داریم که روی پای خود بایستیم و نیازهای خود را تأمین کنیم، چرا باید وابسته به دیگران باشیم؟ دغدغه اصلی ما این است چگونه می‌توانیم مسیر پیشرفت را تداوم و سرعت آن را افزایش دهیم. اگر در ۱۰ سال آینده اقدام مؤثری در این حوزه‌ها صورت نگیرد، با موانع جدی روبه‌رو خواهیم شد، به‌ویژه اگر نخبگان خود را در این مسیر از دست بدهیم.
هوش مصنوعی باید زمینه‌ساز رشد بلندمدت باشد
به گفته وی، یکی از کارهایی که انجمن هوش مصنوعی باید انجام دهد این است که به سمت ایجاد داده‌های بومی حرکت کند؛ داده‌هایی مبتنی بر نیازها و اهداف خودمان، نه بر اساس الگوها، جدول‌ها و استانداردهای غربی. به عنوان مثال، در طراحی سردخانه‌های صنعتی، مهندسان مکانیک و تجهیزات از جداولی استفاده می‌کنند که همگی از انگلستان آمده و در ایران مورد استفاده قرار گرفته است؛ در حالی که بسیاری از مواد غذایی ذکرشده در این جداول در ایران وجود ندارند و داده‌های طراحی نیز بر اساس شرایط اقلیمی و صنعتی انگلستان تنظیم شده‌اند. در حوزه طراحی خودرو نیز از نرم‌افزارهایی استفاده می‌شود که برای شرایط کشورهای دیگر توسعه یافته‌اند و با این وجود انتظار داریم محصول نهایی همان کیفیت را داشته باشد. این نگاه نشان می‌دهد بدون تکیه بر داده‌ها و استانداردهای بومی، دستیابی به توسعه صنعتی واقعی ممکن نخواهد بود.
باید از هوش مصنوعی به‌گونه‌ای بهره بگیریم که تنها در ظاهر، مشکلات ما را حل نکند و صرفاً جلوه‌ای از پیشرفت را نشان ندهد، بلکه در بازه‌ای بلندمدت، ۱۰ تا ۲۰ ساله، موجب رشد واقعی و پایدار کشور شود. یکی از دغدغه‌های اصلی در این زمینه آن است هوش مصنوعی چه بخواهیم چه نخواهیم، ما را به سمتی می‌برد که بخشی از توانمندی‌های انسانی خود را از دست بدهیم. نمونه روشن این مسئله آن است که تا چند سال پیش، بیشتر افراد شماره تلفن نزدیکان خود را به‌خاطر می‌سپردند، اما امروز اگر والدینمان شماره جدیدی داشته باشند، بعید است بسیاری از ما آن را حفظ باشیم. این تغییر نشان می‌دهد هرچند فناوری، کار ما را آسان‌تر کرده، اما در عین حال برخی از مهارت‌های انسانی در حال فراموشی است.
هوش مصنوعی و روند توسعه فناوری ممکن است در آینده، انسان‌ها را به موجوداتی وابسته به ماشین تبدیل کند؛ انسان‌هایی که به‌تدریج توانمندی‌های روزمره خود را از دست می‌دهند. ضروری است در فعالیت‌های انجمن، به این مسئله توجه ویژه‌ای شود، چراکه اگر قابلیت‌های انسانی یکی پس از دیگری از میان برود، جامعه در مسیر خطرناکی قرار خواهد گرفت. اگر باور داریم در جمهوری اسلامی زندگی می‌کنیم و بر پایه یک ایدئولوژی و فلسفه خاص برای انسان برنامه‌ریزی کرده‌ایم ــ فلسفه‌ای که انسان را امیدوار به جهان دیگر می‌داند و او را برای آن جهان آماده می‌کند ــ پس باید پرورش انسان نیز در همین مسیر باشد. هوش مصنوعی، در کنار محدود کردن برخی توانایی‌های طبیعی انسان، باید به رشد و شکوفایی دیگر قابلیت‌ها کمک کند تا تعادل میان پیشرفت فناورانه و تعالی انسانی حفظ شود.
ضرورت جریان‌سازی بخش خصوصی در فناوری‌های نو
رئیس کمیسیون بلاک‌چین سازمان نظام صنفی رایانه خراسان نیز در این نشست با بیان اینکه یکی از کارهایی که انجمن هوش مصنوعی می‌تواند انجام دهد، کمک به جریان‌سازی در بخش خصوصی است، گفت: ما در لایه مدیران سنتی کشور با مشکل جدی مواجهیم و یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های ما، کم‌دانشی یا حتی بی‌سوادی این مدیران است. در سازمان‌های کلان، ازجمله بانک مرکزی، مدیرانی فعالیت می‌کنند که آشنایی درستی با فناوری‌های نو مانند هوش مصنوعی و بلاک‌چین ندارند. زمانی که مدیران شناخت کافی از این فناوری‌ها نداشته باشند، همان اتفاقی که برای بلاک‌چین در کشور افتاد، به‌زودی برای هوش مصنوعی نیز تکرار خواهد شد. در حال حاضر هیچ قانون‌گذاری دقیق و درستی در این حوزه‌ها وجود ندارد و تا زمانی که پدیده‌ای را درک نکنیم، در برابر آن مقاومت خواهیم کرد.
محمدصادق کاشفی خاطرنشان کرد: در حال حاضر رویکرد کشور درخصوص هوش مصنوعی تا حدودی مثبت است، اما این نگاه بسیار شکننده به نظر می‌رسد. کافی است چند بازخورد منفی مطرح شود تا ناگهان تمام فعالان این حوزه با برچسب‌هایی چون «جاسوس» یا «عامل هدررفت منابع کشور» مواجه شده و متهم به «پرواز دادن نخبگان» شوند. واقعیت این است که کار از مهاجرت نخبگان گذشته و امروز نوبت مهاجرت شرکت‌هاست. وقتی زیرساخت‌های لازم برای فعالیت فناورانه در داخل کشور فراهم نباشد، طبیعی است که شرکت‌ها برای ادامه بقا و رشد، راهی کشورهای عربی و دیگر مقاصد منطقه‌ای شوند.
وی بزرگ‌ترین مانع در مسیر توسعه فناوری را نه صرفاً خود دولت، بلکه تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان دولتی دانست و افزود: اگر امکان‌پذیر باشد، سازمان نظام صنفی رایانه‌ای می‌تواند در حوزه‌های مختلف نقش مؤثری در آگاه‌سازی و انتقال دانش ایفا کند. لازم است اطلاعات پایه و آموزش‌های ابتدایی درباره فناوری‌های نو به مدیران کشور ارائه شود؛ نه فقط مدیران دولتی، بلکه حتی مسئولان در قوه قضائیه و نمایندگان مجلس نیز باید در این زمینه توجیه شوند. در حال حاضر بسیاری از نمایندگان مجلس آشنایی کافی با هوش مصنوعی و بیش از نیمی از آنان حتی در استفاده از فناوری‌های پایه نیز مهارت لازم را ندارند.
در آینده نزدیک، چالش‌هایی جدی در قوه قضائیه پدید خواهد آمد، چراکه هیچ نوع آگاهی حقوقی و فنی در زمینه مسائل ناشی از فناوری‌های نوین وجود ندارد. اگر در حوزه‌هایی مانند امنیت غذایی، داده یا خدمات دیجیتال چالشی پیش بیاید، مشخص نیست چه نوع حکم و سازوکار قانونی باید اعمال شود و این بی‌توجهی، کشور را با بحران‌های تازه‌ای روبه‌رو خواهد کرد.
این فعال حوزه بلاک‌چین بیان کرد: ما پیش‌تر نیز مکاتباتی با تمامی سازمان‌های بزرگ انجام داده‌ایم و اعلام کرده‌ایم آمادگی کامل برای برگزاری دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی کوتاه‌مدت، در بازه‌های دو تا چهار ساعته، برای تمامی نهادهای دولتی و غیردولتی وجود دارد.
هدف از این دوره‌ها آن است که مدیران ارشد دولتی دست‌کم با مفاهیم پایه‌ای هوش مصنوعی و فناوری‌های نوینی مانند بلاک‌چین آشنا شوند تا بتوانند درک درستی از این حوزه‌ها داشته باشند و مانعی در مسیر پیشرفت و توسعه کشور ایجاد نکنند.
نبود ناظر فنی؛ عامل اصلی اتلاف منابع
فرزانه کیمیایی، رئیس کمیسیون هوش مصنوعی نیز در خصوص اینکه وضعیت فعلی کشور از نظر جایگاه فناورانه در مقایسه با کشورهای خاورمیانه چندان مطلوب نیست، گفت: زمانی که در دانشگاه شریف بودم، گزارشی تهیه شده بود که نشان می‌داد ایران در بیشتر شاخص‌های مربوط به نوآوری و فناوری در پایین‌ترین سطح نمودارها قرار دارد.
چند روز پیش در یکی از شرکت‌ها حضور داشتم؛ شرکتی که بیش از ۱۱۰ سامانه مختلف داشت، اما درنهایت برای انجام یک کار ساده، مانند ارسال یک پرونده ملکی به استانداری، هیچ‌یک از آن سیستم‌ها کارآمد نبود. تمام داده‌های دیجیتال آن سازمان، با وجود هزینه‌های سنگین و قراردادهای متعدد، عملاً بدون استفاده مانده بود. پرسش اساسی اینجاست سیستم مهندسی کجاست؟ ناظر فنی کجاست؟ وقتی ناظری برای تأیید صحت عملکرد این سامانه‌ها وجود ندارد، تدوین صدها بخشنامه و استاندارد چه فایده‌ای دارد؟ هزینه‌هایی که به نام دیجیتال‌سازی و هوش مصنوعی صرف می‌شود، بدون وجود یک نظارت فنی دقیق، به هدر می‌رود. هیچ‌کس بررسی نکرده است که آیا این سیستم‌ها واقعاً درست کار می‌کنند یا خیر، و همین نبود نظارت موجب شده است بخش بزرگی از سرمایه و تلاش‌ها در حوزه تحول دیجیتال بی‌ثمر بماند.
وی خاطرنشان کرد: متأسفانه در حوزه فناوری اطلاعات، هوش مصنوعی و نرم‌افزار هیچ نهاد نظارتی مشخصی وجود ندارد که بر عملکرد و امنیت این بخش‌ها کنترل داشته باشد. در جریان جنگ ۱۲ روزه، زمانی که کل سیستم‌های کشور دچار اختلال شدند و بسیاری از بخش‌های خصوصی خسارت سنگینی دیدند، هیچ‌کس پاسخگو نبود.
این مسئله تنها به بخش خصوصی محدود نماند؛ زمانی که بانک سپه با مشکل گسترده روبه‌رو شد، چندین نفر بر اثر استرس ناشی از قطع خدمات دچار سکته قلبی و در بیمارستان بستری شدند، حتی برخی جان خود را از دست دادند. ما معمولاً بخش داده و فناوری را گویی به‌عنوان حوزه‌ای جذاب و مدرن می‌بینیم، اما واقعیت این است که در عمق ماجرا، ضعف نظارت و نبود ساختار پاسخ‌گویی، می‌تواند خسارت‌های انسانی و اقتصادی سنگینی به کشور وارد کند.
کیمیایی ادامه داد: به باور من، تنها راهکار واقعی، ایجاد یک نهاد نظارتی مسئول و پاسخگو در این زمینه است؛ نهادی که از پیشگامان و متخصصان این حوزه بهره ببرد و در برابر هزینه‌هایی که افراد و سازمان‌ها صرف می‌کنند، مسئولیت بپذیرد. چنین نهادی باید در صورت بروز خسارت نیز پاسخگو باشد. چرا باید سامانه‌ای با صرف هزینه‌های سنگین راه‌اندازی شود، اما هیچ کارایی نداشته باشد و درنهایت، هیچ‌کس مسئولیت آن را بر عهده نگیرد؟
۴ شاخص کلیدی کشورهای موفق در هوش مصنوعی
مهدی انجیدنی، مدیرعامل شرکت «همراه سامان» نیز در این نشست با اشاره به نقش نوسان‌های ارزی در تضعیف فضای علم، فناوری و صنعت کشور گفت: در حال حاضر مهم‌ترین چالشی که حوزه فناوری و تولید را با مشکل مواجه کرده، قیمت ارز است. یکی از روش‌هایی که می‌تواند سرمایه‌گذاران را از ورود به حوزه علم و فناوری ناامید کند، اعلام ارزش شرکت‌ها و فناوری‌ها بر مبنای دلار است. این رویکرد سبب می‌شود نگاه کوتاه‌مدت و سوداگرانه جای تحلیل واقعی و علمی را بگیرد.
وی با تأکید بر اینکه انتشار گزارش‌های غیرواقعی هیچ تأثیری در بهبود وضعیت اقتصادی ندارد، اظهار کرد: ما شاخص‌هایی منتشر می‌کنیم که نه در تولید واقعی، نه در بازار واقعی و نه در جذب سرمایه‌گذاری صنعتی نقشی ندارند. این اقدام‌ها نه‌تنها کمکی به پیشرفت کشور نمی‌کند، بلکه موجب فرار سرمایه‌گذاران از عرصه علم و فناوری می‌شود. کشورهایی که توانسته‌اند سهم بزرگ‌تری از بازار هوش مصنوعی را بدست آورند، چهار ویژگی کلیدی داشته‌اند. اگر انجمن بتواند این شاخص‌ها را به‌درستی شناسایی و دنبال کند، می‌تواند نقش خود را به‌عنوان یک نهاد غیردولتی مؤثر و مشاور برای دولت ایفا کند.
انجیدنی با اشاره به تجربه کشورهای موفق افزود: تأمین زیرساخت در بسیاری از این کشورها بر عهده دولت‌ها بوده است. همچنین توسعه مدل‌های زبانی ملی در حوزه هوش مصنوعی در همه آن کشورها، به‌طور مستقیم توسط دولت‌ها هدایت و حمایت شده است. موضوع دیگر، تعهد دولت‌ها به استفاده از سرویس‌های بومی است. متأسفانه در کشور ما حتی برخی نهادهای عالی دولتی با وجود شعار حمایت از تولید داخل، برای انجام کارهایی مانند خلاصه‌سازی پرونده‌های مردمی از سرویس‌های خارجی استفاده می‌کنند.
این مقام مسئول تأکید کرد: اگر دولت از زیر بار مسئولیت خود در قبال زیرساخت و حمایت از فناوری بومی شانه خالی نکند، ما با برخورداری از نیروی انسانی توانمند می‌توانیم در این حوزه به پیشرفتهای چشمگیری دست یابیم.
نابرابری فناورانه؛ خطری بزرگ‌تر از بحران‌های زیستی
روح‌الله باقری، دانشیار سیستم‌های اطلاعاتی دانشگاه فردوسی مشهد در این نشست با هشدار درخصوص دو تهدید جدی هوش مصنوعی گفت: هوش مصنوعی امروز در دو سطح، بشریت را تهدید می‌کند؛ نخست، در سطح جهانی که برخی اندیشمندان مانند جفری هینتون، پدرخوانده هوش مصنوعی، از آن به‌عنوان خطری برای بقای نسل بشر یاد می‌کنند.
با این حال، نگرانی اصلی من این سطح از خطر نیست، چراکه بشر همواره برای بحران‌های بزرگ، مانند همه‌گیری کرونا، راه‌حلی پیدا کرده است. تهدید اصلی، آن چیزی است که نویسنده و فیلسوف معاصر «یووال نوح هراری» در کتاب انسان خداگونه مطرح می‌کند؛ جایی که هوش مصنوعی می‌تواند شکافی عمیق میان انسان‌ها ایجاد کند؛ عده‌ای به سطح خیلی بالایی برسند و گروهی دیگر در پایین‌ترین مراتب باقی بمانند. شواهد و نشانه‌ها حاکی از این است که این نابرابری فناورانه بسیار خطرناک‌تر از چیزی است که امروز درک می‌کنیم.
دانشیار سیستم‌های اطلاعاتی دانشگاه فردوسی مشهد در ادامه با اشاره به ضرورت ورود جدی کشورها به عرصه هوش مصنوعی بیان کرد: بحث حاکمیت در هوش مصنوعی فقط این نیست که اگر از آن استفاده کنیم چه خطراتی دارد، بلکه باید بپرسیم اگر وارد این حوزه نشویم چه اتفاقی می‌افتد؟ اگر با همین سرعت کنونی پیش برویم، سرنوشتی مشابه کشورهای آمریکای لاتین در دوران استعمار خواهیم داشت؛ جایی که استعمارگران با سلاح‌های گرم در برابر نیزه و چوب مردم ایستادند.
این کارشناس تأکید کرد: اگر از قافله هوش مصنوعی عقب بمانیم، دیگر نگرانی از انقراض بشریت بی‌معناست؛ آنچه باید از آن ترسید، فروپاشی حاکمیت و جامعه است. این خطر بسیار عمیق‌تر و جدی‌تر از آن چیزی است که در سطح داده‌ها و کاربردهای روزمره به آن اشاره می‌شود.
خودمان را دست کم می‌گیریم!
مسئول امور فناوری اطلاعات شهرداری مشهد نیز با طرح دیدگاه‌های خود در این نشست گفت: من این جلسه را نوعی نمایش اقتدار می‌دانم؛ با این نگاه که جایگاه هوش مصنوعی در کشور باید در حوزه ترویج فعالیت کند تا بتوانیم گفتمان کاربردی هوش مصنوعی را در بسیاری از ابعاد عملیاتی کنیم.
ابوذر حقی با اشاره به اینکه ما با یک نقشه راه توانسته‌ایم برخی از اهدافمان را در بُعد مدیریت شهری و خدمات شهری الکترونیکی کنیم، افزود: موضوع هوش مصنوعی در کشور در برش‌های مختلف باید نهادینه شود.
ما در شهرداری به این نتیجه رسیده‌ایم که باید اطلسی از مسائل را ایجاد و این موضوع را در اکوسیستم نوآوری معرفی کنیم و دوستان نیز در قالب حل مسئله به ما کمک کنند.
مسئول امور فناوری اطلاعات شهرداری مشهد با اشاره به اینکه در حال حاضر هفت مجموعه در شرق مشهد با همکاری شهرداری فیبر نوری را به درِ منازل می‌رسانند، گفت: مشکلی که در حوزه هوش مصنوعی وجود دارد این است که ما چون ابتدای راه هستیم در بسیاری از مواقع در مقام مقایسه با کشورهای دیگر خودمان را دست کم می‌گیریم.
حال آنکه توان فنی مهندسی بالایی در کشور وجود دارد که باید از این ظرفیت‌ها استفاده کنیم، اما استفاده از این ظرفیت‌ها بخشی از مطالعاتی است که باید بتوانیم این مطالعات را به برنامه اجرایی تبدیل کنیم.
گامی ملی در امنیت شهری
رئیس کمیسیون پایش تصویری سازمان نصر نیز با تأکید بر ضرورت همکاری نزدیک میان بخش‌های مرتبط با هوش مصنوعی و حوزه پایش تصویری گفت: در این حوزه نیازمند تبادل اطلاعات دقیق و مستمر هستیم؛ چه از نظر زیرساخت‌های بومی در سطح استان و کشور و چه از منظر بومی‌سازی صنایع هدف، به‌ویژه در حوزه‌های شهری و مدیریتی. به نظر می‌رسد لازم است تفاهم‌نامه‌ای مشترک میان کمیسیون پایش تصویری در سازمان نظام صنفی رایانه‌ای کشور و استان با انجمن هوش مصنوعی منعقد شود تا این همکاری به‌صورت منسجم و هدفمند پیش برود. تحقق این موضوع نیازمند هم‌افزایی و همکاری همه‌جانبه است.
حسین هاشم‌نیا در تشریح پیشنهادهای عملی برای توسعه همکاری‌ها گفت: موضوعاتی مانند تشخیص هوشمند رخدادها و ناهنجاری‌ها در تصاویر شهری، تحلیل داده‌های ویدئویی برای تصمیم‌سازی مدیریتی، تحلیل تردد و رفتارشناسی و ارتقای امنیت محیطی ازجمله حوزه‌های مهم همکاری هستند.
همچنین بومی‌سازی مدل‌های واقعیت افزوده متناسب با زیرساخت‌های داخلی، به‌ویژه در شرایط تحریم، باید در اولویت قرار گیرد.
وی خاطرنشان کرد: همکاری میان کمیسیون پایش تصویری و انجمن هوش مصنوعی می‌تواند به یک اثرگذاری ملی در کاربرد هوش مصنوعی منجر شود، به‌خصوص در حوزه‌های امنیت شهری و صنایع داخلی. از نظر فنی و صنفی آمادگی کامل داریم تا این مسیر را با مشارکت سایر نهادها پیش ببریم.
نگاه امنیتی نداشته باشید
مدیرعامل شرکت پارس اطلس نیز در این نشست گفت: نگاه امنیتی که بسیاری از اوقات به داده وجود دارد موجب می‌شود بسیاری از مسائل پیش نرود و بسیاری از اتفاق‌ها رخ ندهد. به نظر می‌رسد در بسیاری از موارد اگر مسئولان کاری انجام ندهند بزرگ‌ترین کمک را به بخش خصوصی کرده‌اند.
مهران غفاری ادامه داد: یک شرکت دانش‌بنیان باید از چندین ارگان استعلام امنیتی و صلاحیت‌های مختلف دریافت کند، به‌طوری که به نظر می‌رسد دسترسی به داده ماهواره‌ای آمریکایی خیلی راحت‌تر از دسترسی به ماهواره داخلی است؛ ما برای یک داده ماهواره خیام ۶ ماه پیگیر بودیم که یک سمپل (نمونه محصول) به ما بدهند تا بتوانیم آن را خریداری کنیم، در حالی که به‌راحتی می‌توان داده‌ها را از منابع خارجی تهیه کرد، حتی بعضی از آن‌ها رایگان است.
مدیرعامل شرکت پارس اطلس نگاه امنیتی را مانع بزرگی بر سر راه بسیاری از پروژه های هوش مصنوعی می‌دانست و افزود: کسی که بخواهد خراب‌کاری انجام دهد نمی‌آید از ماهواره‌های داخلی استفاده کند؛ متأسفانه کسانی دارند درخصوص این مسائل تصمیم‌گیری می‌کنند که هیچ اطلاعاتی و علمی در زمینه هوش مصنوعی ندارند.
وی خاطرنشان کرد: ما از انجمن هوش مصنوعی می‌خواهیم صدای فعالان این حوزه در نزد دولت باشد تا این‌قدر نگاه‌های عجیب و غریب امنیتی به داده‌ها نداشته باشند، چراکه اگر این اطلاعات منتشر شود با هر دستورالعمل و استانداردسازی سود و آورده آن بسیار بیشتر از تهدیدی است که ممکن است اتفاق بیفتد یا نیفتد.
باید مدل‌های بزرگ هوش مصنوعی را راه‌اندازی کنیم
خرمی، کارشناس شرکت آرتیان نیز با بیان اینکه به جمع‌آوری داده در کشور به شکل سنتی نگاه می‌شود، گفت: ما در حال کمک به توسعه هوش مصنوعی‌هایی هستیم که در حال حاضر به صورت رایگان در دنیا در اختیار همه وجود دارد و ممکن است در سال‌های آینده رایگان نباشند.
بنابراین باید در این مرحله حساس به سرعت وارد شویم و مدل‌های بزرگ هوش مصنوعی را راه‌اندازی کنیم. راه‌اندازی این مدل‌ها نیاز به زیرساخت‌های سخت‌افزاری دارد که به نظر می‌رسد تمام شرکت‌های خصوصی کشور این امکان را ندارند که آن را راه‌اندازی کنند.
ما در حال رقابت با مدل‌های بزرگی هستیم که خیلی زودتر از ما راه‌اندازی شده‌اند، به همین دلیل دولت باید وارد شود و زیرساخت کلان را تهیه و راه‌اندازی کند.
خبرنگار: مهدی توحیدی- محدثه رضایی