آزمایشگاه‌ها قلب تپنده دانشگاه‌ها هستند؛ جایی که هر کشف کوچک می‌تواند به جرقه‌ای بزرگ در مسیر علم منتهی شود. با این حال، همین فضاهای علمی در سال‌های اخیر بارها شاهد حوادثی بوده‌اند که نشان داده‌اند بی‌توجهی به ایمنی می‌تواند علم را به خطر بدل کند.
در تیر ۱۳۹۸، آتش در آزمایشگاه دانشگاه علوم پزشکی قزوین زبانه کشید و دو دانشجو در میان دود و شعله‌ها گرفتار شدند. تنها چند ماه بعد، شهریور همان سال، حادثه‌ای دیگر در آزمایشگاه شیمی دانشگاه تربیت مدرس رخ داد و بخش زیادی از تجهیزات پژوهشی از بین رفت. دو سال بعد، در آذر ۱۴۰۱، آتش‌سوزی در آزمایشگاه تحقیقات معدنی دانشگاه صنعتی اصفهان جان یک دانشجوی دکترا را گرفت؛ حادثه‌ای که جامعه دانشگاهی را در شوک فرو برد. در اردیبهشت ۱۴۰۲ نیز آتش به آزمایشگاه مهندسی خاک دانشگاه صنعتی شریف رسید و یک سال بعد در همان دانشگاه، حادثه‌ای مشابه در آزمایشگاه حفاری رخ داد که خوشبختانه به دلیل حضور نداشتن افراد و عملکرد به‌موقع سیستم هشدار، از فاجعه جلوگیری شد.
اما تلخ‌ترین خبر، دهم مهر سال جاری از دانشگاه تهران رسید. در یکی از آزمایشگاه‌های دانشکده‌های فنی، هنگام تعویض کپسول گاز هیدروژن، انفجاری رخ داد و محمدامین کلاته، دانشجوی کارشناسی ارشد جان خود را از دست داد؛ حادثه‌ای که بار دیگر نگاه‌ها را متوجه خلأهای ایمنی در آزمایشگاه‌های دانشگاهی کرد.دو کارشناس آزمایشگاه از دانشگاه علوم پزشکی قزوین و دانشگاه صنعتی اصفهان که خود تجربه تلخ این حوادث را از سر گذرانده‌اند، با ما از چرایی این اتفاقات و راه‌های پیشگیری از آن گفته‌اند.
بی‌احتیاطی و رفتارهای غیرایمن
مصطفی ابیاره، کارشناس اچ‌اس‌ای دانشگاه صنعتی اصفهان با بیان اینکه حدود ۸۸درصد حوادثی که در آزمایشگاه‌ها رخ می‌دهد، ناشی از اعمال غیرایمن و خطای فردی است و لازم است آموزش‌های ایمنی به‌صورت جدی به دانشجویان ارائه شود، به خبرنگار ما می‌گوید: در بیشتر دانشگاه‌ها یک واحد درسی با عنوان «کارگاه ایمنی عمومی» وجود دارد، هرچند همه دانشگاه‌ها این درس را برگزار نمی‌کنند. در دانشگاه صنعتی اصفهان این دوره برگزار می‌شود و دانشجویان پیش از ورود به آزمایشگاه باید این واحد را گذرانده و در آزمون آن قبول شوند تا مجوز ورود به آزمایشگاه را دریافت کنند. در این دوره آموزشی، تمامی موارد مرتبط با ایمنی آزمایشگاه، عوامل پیشگیری از حادثه و اقداماتی که پس از وقوع حادثه باید انجام شود، ازجمله آموزش‌های مربوط به کمک‌های اولیه و اطفای حریق، به دانشجویان آموزش داده می‌شود.
او درخصوص بررسی‌هایی که درباره حادثه اخیر در دانشگاه تهران داشته است، بیان می‌کند: در این اتفاق مشخص شد نبودِ کارشناس فنی و انجام کار توسط دانشجو با سیلندر گاز، عامل اصلی بروز این حادثه بوده است. از دیدگاه من، حضور کارشناس در کنار دانشجو هنگام انجام فعالیت‌های آزمایشگاهی موضوعی ضروری است و هیچ دانشجویی نباید بدون نظارت فرد متخصص در محیط آزمایشگاه فعالیت کند.
در دانشگاه‌ها چک‌لیست‌هایی ویژه برای ارزیابی ایمنی وجود دارد که توسط کارشناسان مورد بررسی قرار می‌گیرد.
این ارزیابی‌ها به‌صورت منظم، هفتگی یا ماهانه انجام می‌شود و در صورت مشاهده هرگونه نقص یا کاستی، اقدامات لازم برای رفع آن‌ها در کوتاه‌ترین زمان ممکن صورت می‌گیرد.
هشدار درباره خطر سیلندرهای انفجاری
وی با تأکید بر این موضوع که دانشکده‌های فنی مانند دانشکده مواد، دانشکده شیمی، دانشکده مهندسی شیمی، دانشکده کشاورزی، منابع طبیعی و نساجی معمولاً به دلیل استفاده از دستگاه‌هایی مانند جذب اتمی یا جی‌سی از سیلندرهای گاز و به‌ویژه هیدروژن استفاده می‌کنند که از نوع سیلندرهای انفجاری هستند، خاطرنشان می‌کند: این سیلندرها نکات ایمنی خاص خود را دارند. معمولاً دستگاه‌ها مجهز به سنسورهایی هستند که از برگشت شعله به داخل سیلندر جلوگیری می‌کنند و مانع انفجار می‌شوند. با این حال برای اطمینان بیشتر لازم است فلش‌بک نیز روی سیلندر نصب شود تا در صورت خطا یا عملکرد نادرست سنسور، از برگشت شعله و بروز انفجار جلوگیری کند. همچنین نکاتی درباره ایمنی خود سیلندر وجود دارد، ازجمله اینکه نباید دست روغنی با آن تماس پیدا کند، در صورت استفاده نکردن از سیلندر، باید کلاهک آن متصل باشد و سیلندر با استفاده از هولدر به دیوار یا سطحی محکم بسته شود.
ابیاره معتقد است: بیشتر حوادث رخ‌داده در دانشگاه‌هایی مانند تربیت مدرس و تهران مربوط به مشکلات سیلندرهای گاز بوده که متأسفانه در بسیاری از دانشگاه‌ها به‌درستی بازدید و چک نمی‌شوند. سیلندرها باید هر پنج سال یک‌بار تست هیدرواستاتیک شوند و تأییدیه از یک شرکت معتبر دریافت کنند؛ گاهی پس از ارسال سیلندر به شرکت، آن‌ها را عمداً سوراخ می‌کنند تا غیرقابل‌استفاده شوند. متأسفانه در برخی دانشگاه‌ها سیلندرهایی با عمر ۲۰ تا ۴۰ سال هنوز در چرخه استفاده هستند که ممکن است توان تحمل فشار داخلی را نداشته باشند و با یک تحریک کوچک دچار انفجار شوند. این موضوع ضرورت اجرای بازدیدهای دوره‌ای، جایگزینی سیلندرهای فرسوده و رعایت دقیق استانداردهای ایمنی را بیش از پیش نشان می‌دهد.
به گفته کارشناس اچ‌اس‌ای دانشگاه صنعتی اصفهان، در زمان وقوع انفجار در آزمایشگاه، معمولاً آتش‌سوزی نیز رخ می‌دهد و در آن لحظه دیگر نمی‌توان از بروز حادثه جلوگیری کرد، زیرا فرد آسیب دیده و شرایط بحرانی ایجاد شده است. او تصریح می‌کند: در چنین وضعیتی، مهم‌ترین اقدام، مدیریت بحران و اجرای عملیات اطفای حریق است. مرحله نخست در مدیریت این شرایط، وجود مسیر خروج اضطراری است. تمامی آزمایشگاه‌ها باید به دو درِ مجزا شامل در ورود و در خروج اضطراری مجهز باشند تا در زمان حادثه، دانشجویان در داخل فضا محبوس نشوند. همچنین لازم است در صورت بروز حادثه، کل ساختمان به‌سرعت تخلیه شده و بلافاصله با آتش‌نشانی تماس گرفته شود تا امکان اطفای حریق در کوتاه‌ترین زمان فراهم شود.
آموزش، مهم‌ترین رکن ایمنی در آزمایشگاه‌هاست
او درخصوص حادثه‌ای که سال ۱۴۰۱ در آزمایشگاه تحقیقات معدنی دانشکده شیمی دانشگاه اصفهان رخ داد، عنوان می‌کند: این حادثه همچنان در دست بررسی است و علت دقیق آن هنوز مشخص نشده است. در زمان وقوع این حادثه تنها یک دانشجو در محل حضور داشته و به دلیل نبود دوربین و وقوع حادثه در خارج از ساعات اداری، بررسی علت آن با دشواری همراه است و تاکنون نتیجه قطعی اعلام نشده است.
او در پاسخ به این پرسش که آیا خوردن و آشامیدن در کنار مواد شیمیایی و اشتعال‌زا خطری برای افراد حاضر در محیط آزمایشگاه دارد یا خیر، اظهار می‌کند: بحث خوردن و آشامیدن در آزمایشگاه علاوه بر احتمال انتقال آلودگی‌های شیمیایی و باکتریایی، به موضوع تمرکز افراد نیز مرتبط است. درواقع هنگام انجام آزمایش‌ها باید از هرگونه عامل حواس‌پرتی مانند گوش دادن به موسیقی یا خوردن و آشامیدن پرهیز شود، زیرا ممکن است موجب بروز خطا و در نهایت وقوع حادثه شود. در دوره‌های آموزشی کارگاه ایمنی عمومی، تمامی این موارد به دانشجویان آموزش داده می‌شود. این کارگاه‌ها معمولاً دو روزه برگزار می‌شوند و دانشجو پس از گذراندن دوره، شرکت در آزمون و دریافت تأییدیه، مجاز به ورود به آزمایشگاه و آغاز فعالیت‌های پژوهشی خود ازجمله انجام پایان‌نامه می‌شود.
ابیاره در پایان تأکید می‌کند: مهم‌ترین مسئله در حوزه ایمنی آزمایشگاه‌ها مربوط به آموزش است که به‌نظر می‌رسد در بسیاری از دانشگاه‌ها کمتر به آن توجه شده است. در دانشگاه صنعتی اصفهان تلاش زیادی برای تقویت این بخش انجام شده و آموزش‌های ایمنی نه‌تنها برای دانشجویان بلکه برای کارشناسان آزمایشگاه نیز به‌صورت مستمر و سالانه برگزار می‌شود. همچنین دانشجویان در ابتدای ورود، پیش از آغاز فعالیت آزمایشگاهی، دوره‌های آموزشی مرتبط را می‌گذرانند. بیشتر حوادث به دلیل نبود آگاهی کافی رخ می‌دهد. اگر دانشجو بداند نباید به سیلندر دست بزند یا رگلاتور معیوب را خودسرانه تعمیر کند، بسیاری از این اتفاقات قابل پیشگیری خواهد بود. حتی گاهی مشاهده می‌شود کارشناسان از این موضوع بی‌اطلاع‌اند که تماس دست روغنی با سیلندر می‌تواند منجر به انفجار شود. علاوه بر این، آموزش اطفای حریق نیز اهمیت زیادی دارد، اما متأسفانه در بسیاری از دانشگاه‌ها کارکنان هنوز چنین آموزشی را ندیده‌اند و این مسئله جای نگرانی دارد.
۲ رکن اصلی پیشگیری از حریق
مهدی زاهدپناه، عضو هیئت علمی گروه آزمایشگاهی درخصوص حادثه‌ای که تیر ۱۳۹۸ در آزمایشگاه دانشگاه علوم پزشکی قزوین رخ داد و در نتیجه آن دو دانشجو مصدوم شدند، به خبرنگار ما می‌گوید: براساس اطلاعات موجود، حادثه انفجار و آتش‌سوزی در آزمایشگاه تحقیقاتی دانشگاه علوم پزشکی قزوین ناشی از نشت گاز شهری بوده است. این حادثه زمانی رخ داد که یکی از دانشجویان تحصیلات تکمیلی هنگام باز کردن درِ آزمایشگاه قصد ورود به آن را داشت و بر اثر ایجاد جرقه، گاز منتشرشده مشتعل شد. در پی این حادثه، بخشی از صورت این دانشجوی خانم دچار سوختگی شد و آثار آن همچنان باقی مانده است. به نظر می‌رسد بی‌احتیاطی و نبود نظارت کافی بر سیستم انتقال گاز در آزمایشگاه، علت اصلی وقوع این آتش‌سوزی بوده است.
به گفته او، ما مجموعه‌ای از دستورالعمل‌ها و استانداردهای مفصل در حوزه آزمایشگاه‌ها داریم که بخشی از آن‌ها به الزامات ایمنی و حریق اختصاص دارد. زاهدپناه تصریح می‌کند: یکی از این استانداردها، ایزو ۱۵۱۸۹ است که به طراحی و تضمین کیفیت در آزمایشگاه‌های تشخیص طبی می‌پردازد و بخشی از آن به‌صورت ویژه بر موضوع ایمنی، به‌ویژه ایمنی در برابر حریق تمرکز دارد. در این استاندارد، مواردی همچون پیشگیری از آتش‌سوزی با توجه به نوع طراحی فضا، شناسایی عوامل خطر، آموزش پرسنل در حوزه ایمنی، استفاده از سیستم‌های هشدار و اطفای حریق و حتی نحوه نگهداری مواد قابل اشتعال مورد توجه قرار گرفته است. تمامی این الزامات در قالب چک‌لیست‌هایی تدوین شده که به‌صورت فصلی توسط اداره امور آزمایشگاه‌های معاونت درمان مورد بررسی و ممیزی قرار می‌گیرد. در سال‌های اخیر، به دلیل افزایش حساسیت‌ها و وقوع حوادث، این ارزیابی‌ها با دقت و سخت‌گیری بیشتری انجام می‌شود.
بی‌احتیاطی و عادی‌انگاری، ریشه بسیاری از حوادث آزمایشگاهی
وی می‌افزاید: در آزمایشگاه‌های تشخیص طبی، با توجه به راهبردهایی که در زمینه بی‌خطرسازی محیط کار و کاهش عوامل آسیب‌رسان به سلامت افراد و محیط زیست دنبال می‌شود، در سال‌های اخیر استفاده از مواد شیمیایی قابل اشتعال به‌تدریج کاهش یافته است. این روند هم در طراحی و ساخت تجهیزات و ابزارهای آزمایشگاهی و هم در تولید و تهیه مواد و کیت‌های مورد استفاده در آزمایش‌ها دیده می‌شود. در حال حاضر می‌توان گفت در آزمایشگاه‌های تشخیص طبی عملاً عامل اشتعال‌زا به شکل محسوس وجود ندارد و بیشترین خطر بالقوه در این فضاها، نشت گاز شهری است. با این حال، این عامل نیز با رعایت نکات ایمنی، توجه به استانداردهای نگهداری و آموزش مناسب به کارکنان، به‌راحتی قابل پیشگیری است.
مسئول فنی آزمایشگاه مرکز بهداشت شهید بلندیان قزوین با بیان اینکه اقدامات پس از وقوع آتش‌سوزی در آزمایشگاه با توجه به الزامات ایمنی، تفاوت‌هایی اساسی با حریق در اماکن مسکونی دارد، می‌گوید: یکی از این تفاوت‌ها، ضرورت وجود سیستم‌های اعلام و هشدار حریق است که باید به‌صورت خودکار فعال شوند و پیش از وقوع حادثه در طراحی آزمایشگاه پیش‌بینی شده باشند. در حال حاضر، برخی از آزمایشگاه‌های تشخیص طبی دولتی به این سیستم‌های هشدار خودکار مجهز شده‌اند. پس از فعال شدن سیستم هشدار، نخستین اقدام ضروری، تخلیه سریع و ایمن محل است. برای انجام این کار، لازم است مسیرهای خروج اضطراری از پیش در طراحی فضا در نظر گرفته و آموزش‌های لازم به کارکنان و کاربران آزمایشگاه داده شده باشد تا فرایند تخلیه بدون ازدحام و در کوتاه‌ترین زمان ممکن انجام گیرد. نکته مهم دیگر این است تمامی افرادی که در آزمایشگاه فعالیت می‌کنند باید آموزش‌های لازم در زمینه اطفای حریق را دیده باشند تا در صورت بروز حادثه بتوانند از کپسول‌های آتش‌نشانی موجود برای خاموش‌سازی استفاده کنند. براساس الزامات و استانداردهای ایمنی، وجود کپسول آتش‌نشانی در هر آزمایشگاه الزامی است و به ازای هر ۵۰ مترمربع باید حداقل یک کپسول دارای تاریخ اعتبار و در دسترس در محل نصب شده باشد.
زاهدپناه معتقد است: تجهیزات آزمایشگاهی به‌طور کلی کمتر در معرض خطر آتش‌سوزی قرار دارند و در اغلب موارد، تنها عامل بالقوه می‌تواند سیم‌های اتصال برق این دستگاه‌ها باشد. با این حال، به دلیل استفاده از محافظ‌های ایمنی و طراحی استاندارد در سیستم‌های برق، احتمال بروز حریق از این ناحیه بسیار پایین است. تولیدکنندگان تجهیزات آزمایشگاهی نیز در طراحی محصولات خود، رویکردی مبتنی بر ایمنی حداکثری دارند تا حتی در صورت فرسودگی دستگاه، خطرات احتمالی به حداقل برسد. در کنار این موارد، نقش عوامل انسانی همچنان بسیار تعیین‌کننده است. مهم‌ترین عامل در بروز حوادث، بی‌احتیاطی و نبود آموزش کافی است. تکرار کارهای روزمره بدون وقوع حادثه موجب ایجاد حس عادت و بی‌توجهی به خطرات می‌شود و همین عادی‌انگاری زمینه‌ساز بسیاری از بی‌احتیاطی‌ها و در نهایت بروز حوادث آزمایشگاهی است.