صاحب‌خبر - آیا حفظ سلامت و تیزهوشی مغز در دوران پیری یک آرزوی دست‌نیافتنی است یا یک هدف کاملاً قابل دستیابی؟ علم امروز پاسخ می‌دهد: این هدف نه تنها ممکن است، بلکه با اتخاذ سبک زندگی مناسب، کاملاً در دسترس قرار دارد.

ذخیره شناختی: سپر دفاعی مغز در برابر پیری
به گزارش ایتنا و به نقل از ساینس الرت، یکی از مؤثرترین راهبردهایی که پژوهش‌های علمی شناسایی کرده‌اند، توسعه و حفظ «ذخیره شناختی» قدرتمند است. ذخیره شناختی به توانایی مغز برای مقاومت در برابر اثرات پیری یا بیماری‌های عصبی، بدون بروز افت محسوس در عملکرد اشاره دارد. این مفهوم، امروزه نقش محوری در رویکردهای پیشگیرانه برای مقابله با زوال عقل ایفا می‌کند.

بر اساس گزارش «پیشگیری، مداخله و مراقبت از زوال عقل» که در سال ۲۰۲۴ میلادی منتشر شد، مشخص شده است که می‌توان از ۴۵ درصد موارد زوال عقل، با پرداختن به ۱۴ عامل خطر قابل اصلاح، پیشگیری کرد یا بروز  آن را به تأخیر انداخت. از جمله این عوامل می‌توان به کم‌تحرکی جسمانی، افسردگی و انزوای اجتماعی اشاره کرد. با این حال، یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین عوامل، «پایین بودن سطح تحصیلات» است.

فراتر از تحصیلات آکادمیک: یادگیری مادام‌العمر
اگرچه سال‌هاست که سطح تحصیلات به عنوان شاخص اصلی ذخیره شناختی در نظر گرفته می‌شود (چرا که نشان‌دهنده قرارگیری طولانی‌مدت در معرض فعالیت‌های فکری است) اما این دیدگاه امروزه ناقص تلقی می‌شود. ذخیره شناختی یک موهبت ثابت در دوران جوانی نیست؛ بلکه می‌توان آن را در سراسر عمر، از طریق تجربیات گوناگون از جمله یادگیری مستمر، تعاملات اجتماعی پربار و فعالیت‌های اوقات فراغت که محرک شناخت هستند، ساخت، حفظ و حتی تقویت کرد.
نمونه‌های عینی این فعالیت‌ها شامل نواختن ساز موسیقی، پرداختن به بازی‌های فکری پیچیده مانند شطرنج یا مشارکت در کارهای داوطلبانه‌ای است که مستلزم برنامه‌ریزی و حل مسئله هستند.

 
سه مدل علمی برای درک مکانیسم‌های محافظتی مغز
پژوهش‌گران برای تبیین چگونگی عملکرد ذخیره شناختی، چندین مدل مکمل ارائه داده‌اند:

مدل ذخیره مغزی: این مدل بر ساختار فیزیکی مغز تمرکز دارد و معتقد است افرادی که با تعداد نورون‌های بیشتری متولد می‌شوند، در برابر پیری مقاوم‌تر هستند.

مدل نگهداری مغز: این دیدگاه بر این باور است که یک سبک زندگی فعال می‌تواند با تقویت «تاب‌آوری زیستی»، اثرات پیری بر مغز را کاهش دهد و سلامت و کارآیی آن را حفظ کند.

مدل ذخیره شناختی: این مدل انعطاف‌پذیری عملکردی مغز را برجسته می‌کند؛ به این معنا که مغز می‌تواند با بسیج کردن منابع به‌شکل متفاوت یا استفاده از شبکه‌های عصبی جایگزین، آسیب‌های ناشی از افزایش سن را جبران کند.

این مدل‌ها اگرچه هر کدام بر جنبه‌ای خاص تأکید دارند، اما در نهایت مکمل یکدیگر بوده و همگی توسط داده‌های تجربی پشتیبانی می‌شوند.

پویایی ذخیره شناختی: امیدی در همه سنین
نکته کلیدی اینجاست که ذخیره شناختی پویا و انعطاف‌پذیر است. کارهای پژوهشی اخیر از این دیدگاه پویا حمایت می‌کنند. برای مثال، تیمی از پژوهش‌گران کبک کانادا نشان داده‌اند که یادگیری روش‌های ساختاریافته تقویت حافظه (مانند «روش لوکوس» (ربط دادن اطلاعات به مکان‌های آشنا) یا «تجسم ذهنی» ) می‌تواند تغییرات محسوسی در الگوهای فعالیت مغز ایجاد کند. این تغییرات، نشان‌دهنده افزایش انعطاف‌پذیری عملکردی مغز است.

تحریک مغز از طریق تفریح و یادگیری معنادار
پروژه «Engage» که توسط کنسرسیوم کانادایی پیری و زوال عصبی انجام شده، رویکردی نوین را در پیش گرفته است. این پژوهش، اثرات ترکیب آموزش‌های شناختی رسمی با فعالیت‌های تفریحی ساختاریافته مانند یادگیری موسیقی، زبان جدید یا بازی‌های ویدیویی را بررسی می‌کند. این مدل «بوم‌شناختی»، به شرایط زندگی واقعی نزدیک‌تر است و از طریق لذت‌بخش و انگیزه‌بخش بودن، منجر به تعامل پایدار افراد می‌شود.

در تحقیقاتی مشابه، آزمایشگاه نوروسایکولوژی پیری (Neuroage) در دانشگاه کبک، در حال مطالعه تأثیرات یادگیری زبان انگلیسی به عنوان زبان دوم بر شناخت و فعالیت مغز در سالمندان است. نتایج اولیه این پروژه امیدوارکننده بوده و نشان می‌دهد که درگیر کردن مغز با فعالیت‌های فکری معنادار، حتی اگر در سنین بالا آغاز شود، می‌تواند مزایای قابل اندازه‌گیری به همراه داشته باشد.

سخن پایانی
حفظ سلامت شناختی در هر سنی، نیازمند ترکیبی از مداخلات در دسترس، انگیزه‌بخش و محرک است. ذخیره شناختی یک سرمایه ثابت نیست، بلکه فرآیندی پویاست که در طول زندگی شکل می‌گیرد و تقویت می‌شود. پیشرفت‌های علمی امروزه ابزارهای مشخص و مؤثری را برای دستیابی به پیری سالم و حفظ توانمندی ذهنی در اختیار ما قرار داده‌اند.∎​